ТҮРХЭЛЭЙ ХУЖАР ТУХАЙ

Гэрэл зураг: Далай Галсанов

Дамба ноёной адуунда хүрэжэ ошоходо, адуун һүрэгынь аргагүй һайн, гүүн бүхэн унага дахууланхай атарлажа байба. Дамба ноён баярлажа:

– Түрэхэл, үдэхэл газартаа халюун азаргам оложо байрлаа байна даа. Хужар лэ хэрэгтэй гээшэ ха гэжэ хожомынь арбан тэмээгээр хужар абаашуулжа тарюулһан юм гэхэ. Түрхэл гэжэ нэршэһэн энэ нютагта Ноёной хужар гэжэ мүнөөшье бии.

Дамба ноён Түрхэлэй нуурай урдахи харууһатай добуун дээрэ сайлалгада һуугаад бусажа мордоо һэн ха. Тэрэ сайлаһан газарта бүри хожомынь нютагай зон обоо тахижа, зун бүри бултаараа сугларжа найрладаг заншалтай болоо.

Дамба ноёной адуун жэл бүри бүтэн бүрин түлөө дахуулан үдэжэ, һүүлэй һүүлдэ түмэ хүрэһэн юм гэжэ арадай домог бии. Адуушадынь адуугаа һубарюулжа тоогынь абаха аргагүй болоходоо, байса хадын бооридохи Заза голой тохой соо оруулжа, адуугаа багсаан бүридхэдэг болоо һэн ха. Ноёной тохой гэжэ нэрэтэй хорёо шэнги түхэреэн тохой ехэ һонирхон хараа бэлэйбди. Адуунайнь түмэ хүрэһые гэршэлжэ адуун соонь ногоон зүһэтэй унаган түрэһэн юм гээд хэлсэдэг.

Дамба ноёной адуунтай холбоотой домог түүхэ хори буряад нютаг соо олые хэлсэдэг юм. Олон домогһоо нэгые дурдая: Ага нютагһаа ябаһан аяншан Гүндын нуурай арада морёо таталуулжа, сайлажа һуугаа ха. Хазаар моритой хүн хажуудань ерэжэ мэндэшэлээд:

– Ноёной адуунай уһанда орохонь ойртобо. Та үрдижэ мордохо бэшэ гүт? – гэбэ ха.

– Орог лэ. Намда ямар хэрэг бэ?...

– Танайл дуран, – гээд тэрэ хүниинь ябашаба.

Уданшьегүй ой дээгүүр ухаа тооһон хөөрэн дэгдэжэ, халюун, ухаа, хула, халтар, хүрин зээрдэ зүһэтэй адуун нэбшын гаража ерэбэ. Хүнһээ үргэхэ тойрохо гэхэ юумэ үгы. Хашалданхай туласа ерэбэ. Аяншан тэргэ дээрээ гаража амиды үлэбэ. Мориниинь үгы. Тэрэ аяншанай мэгдэжэ, адуунда гэшхүүлһэн эбдэрһэн юумэеэ суглуулжа байхада мүнөөхи хүн ерэжэ:

– Танда хэлээ һэн гүби даа. Моринойнгоо бусаагүй һаа, нэгэ адуу адуунһаа барижа абана бэзэт, зүгөөр һургаха байхат, – гэбэ. Үдэһөө хойнохоно адуун уһанһаа ерэһэн шэнгеэр гаража ошобо. Ганса бараан адуун, аяншанай морин нуур соо гансаараа үлөө һэн ха.

Цокто НОМТОЕВ,
Буряадай арадай уран зохёолшо