БУРЯАДУУДАЙ ОРОД ГҮРЭНДЭ ХАМТАРҺАН ТУХАЙ

XVII зуун жэлдэ хори зомнай бүгэдэ буряад зонтоёо хамта Ород уласай албатан боложо ороо бэлэй. Тэрэ үедэ Сибириин захиргаан Байгал шадарай тойрогуудай зургаанууд болон элдэб атаманууд бэшэлгэдээ буряад зониие «братска», аха дүү гэһэндэл нэрлэһэн байдаг. Ерүүл зон эндэхи дайдые эзэлхэдээ, олон үндэһэ яһатаниие харгалза дороо абаһан аад лэ, гансахан буряад угсаатаниие «братска» гэһэниинь гайхалтай. Тэрэнэйнь удха хадаа ажалша малша араднай арюун һайхан сэдьхэлтэй, үй түмэн малтай, үнэр олон үрхэтэй, үргэн уудам бэлшээритэй һууһыень гэршэлнэ. Манай хори угсаатан Хүхэ Мүнхэ тэнгэриеэ, нангин олтирог Ойхоноо, тоонто түрэл байгаалияа тахин мүргэн ябадаг һэн. Анхан сагһаа адуу малдаа аялга дуугаа зорюулдаг, эхэ хонидой хурьгаяа голоо һаа, тэрэниие тээгэлжэ абхуулдаг, найрта түрүүлһэн гүйгөөшэ хүлэгэй солые дуудадаг байгаа. Эхэ оронойнгоо дуундал адляар «Бэһэлигэй дууе» хангюурдаха, ёохор нэрьеэ хатарха, агууехэ үльгэрнүүдые түүрээхэ... Дархашуулые тэнгэри изагууртантай сасуудхан, онсо уран бүтээлшэдтэ дархан соло олгожо, эрхимүүдыень олоной дүхэригтэ уридаг гуримтай һэн. Хори арбан нэгэн эсэгэ бүхэниинь тусхай уряагаар сэрэгэй жагсаалые, аба хайдагые, эрын гурбан наадые эрхилдэг бэлэй. Түрэл зомнай түрэ байгуулха дүримтэй: хоридой ууган хүбүүн галзууд угайхин ахамад тайшаанар, тэрэнэй дүүтэн харгана эсэгынхин орлогшонь болодог, гадна буряаднай хоёр зуугаад жэлэй саана хурал суглаанда баталжа абаһан хуули саазынгаа ёһоор амидараа бшуу.

Сибириин остроогууд хоорондоо хэзээшье зүрилдөөтэй байхынгаа хажуугаар албатан зоноо дарлаха, дарахань дортошоһон байгаа: ясак татабариие хэдэн дахин нугалха, тахилтай газар уһыень бузарлаха, хүн зондо хүсөөр хэрээһэ зүүлгэхэ, һүрэг малыень дээрмэдэхэ, үри бэеыень аманат болгон тамалдаг һэн. Тиихэ үедэ Байгал далайн оршондохи арадуудай тоогоор болобол, хүдөөгэй малшадай һаадагуудта ороходоо, остроогой хасагууд нилээдгүй үсөөн, юушье болонгүй булигдаха һэн. Теэд хори зомнай эдэ остроогуудай эзэдтэй хүсөөрөө бэшэ, эбээрээ хэлсэжэ, энхэ амгалан байдалые тодхохын тулада хайра гуйгаадшье, эдилгэ үгөөдшье, эрилтэ табяадшье туршаба. Гадна Эрхүүгэй воевододо, Тобольск хотын стольнигто, Сибириин захиргаанай дарганарта гомдол муулар барихадань, заргань хаанашье хүрэхэгүй, хэмжээ абахын орондо улам бүри һүжэрдэг һэн. Тиихэдэнь хори арбан нэгэн эсэгын ноёд сайднар ехэ суглаа зарлажа, Итанцын остроогой зэрлиг шунахай мүлжэлгэдэ эсэс табихын тулада эзэн хаанда тусхай түлөөлэгшэдые эльгээхээр шиидэбэ.

Тэрээнииень хори зоной галзууд угай зайһан Бадан Туракин, харгана зайһан Дасха Бодороев гэгшэд толгойлон, мүн эсэгэ бүхэнһөө зайһан, шүүлингэ, засуулнууд ябахаар һунгагдаба. Тэдэнтэй хамта хуасай отогой Ехэ удаган Эреэхэн гэдэг Онгон хуаа унаатай аяншадай амин бэеые сахигшаар ошолдохо болобо. Гадна нэгэ ород хүн тулмааша-газаршанаар томилогдоо. Энэ хэрэг бүтээлгэдэ эсэгэ бүхэн бултандаа хүнэһэ хүшөөр, хубсаһа хунараар, зэр зэбсэгээр, морин унаагаар, халюу булгаар, алта мүнгөөр туһалаа бшуу. Удаань Ойхон баабайдаа Ехэ тайлга хэжэ, эрэлхэг нүхэдэй эмээлэй дүрөөе сагаагша гүүдэй айрагаар сүршэжэ, сагаалган һайндэрөөр үдэшөө бэлэй. Харин далайн хойто бэеынхид: эхирэд, булгад, хонгоодорнууд үшөө гоёор үдэшэлгэ хэһэн байха. Эдэмнай Братска, Балаганска, Эрхүүгэй остроогуудта болон дэрээбэнгүүдээр хүреэлэгдэнхэй, хэнһээшье дороор даруулжа байһан хадаа хори аха дүүтэнэй амгалан байдалаа аршалан, баатаршалга туйлажа ябахадань, баясангүй яахаб даа?! Барандаа бөөлэлдэн, дуулалдан, юрөөлэн энэ хэрэгтэ эдэбхитэй хабаадаа. Юундэб гэхэдэ, бүгэдэ буряад арадай үмэнэһөө үлгэн дэлхэйдэ үзэгдөөгүй энхэ тайбанай хамбые түхеэрэлсэн мордохуулха золтой байгаа бшуу. Тиигээд лэ мянга долоон зуун хоёр ондо – хара морин жэлдэ монгол угсаата зоной мундаг һайханаар һанаха морин хүлэг эрдэнеэр аяар холын, асари ехэ харюусалгатай, агууехэ аяншалгые эхилээ бэлэй.

Орохо наранай зүгые зорихо гээшэ хэсүүхэн, наран сэлмэгтэ ороно гү, али бүрхэгтэ гү гэжэ огторгойе шарайшалан дабхихаш. Саһан бороодо, залин буудалда, түймэр түлшэдэ нэрбүүлэн мунхигдаа. Боохолдой шүдхэрнүүдтэ, гуринха шононуудта, хаатаршан хулгайшадта отуулһан байна. Гэбэшье үдэртөө моринһоо буунгүй тооной, һүниндөө эмээлээ дэрлэн, тохомоо дэбдин бүхэлеэрээ нойрсожо ябаһан юм. Олоной түлөө оролдохо, зоной түлөө зобохо гээшэмнай энэл даа. Эдэ бүлэг зон гансал өөһэдынгөө хэрэг бүтээжэ ябаа бэшэ, бүхы буряад арадайнгаа ерээдүйн жаргалай түлөө жүдхэжэ ябаа ха юм.

Түрүүшын үедэ хориин түлөөлэгшэд Сибириин остроогойхиндо баригдахагүйн тулада саагуур зайсан гарадаг һэн. Тэндэһээ холодон ошохо бүреэ бэеэ нюухаяа болижо, ород тосхонуудаар, татаар айлнуудаар болон бусадшье зоной һууринуудаар сайлаад, ошодог бэлэй. Хори зомнай талаантай, тэдэнэй ерэлгэн Орос уласай һайндэрэй үедэ тудалдаба. Ушарынь гэхэдэ, швед сэрэгшэдые ээлжээтэ байлдаанда баһа дахин диилэһэнэй баяр ороной ниислэл хото Москвада боложо байгаа. Улаан талмай дээрэ швед уласай король XII Карлые илаһан Илалтын баяр ёһолол жабхалантай байдалда найрлагдаа бэзэ даа.

Агууехэ хаан, Асари ба Бага, Сагаан ород уласай засаг түрые зонхилогшо I дүгээр Пётр Кремлиин ордон соогоо Хориин арбан нэгэн эсэгын түлөөлэгшэнэрые хүндын ёһоор хүлеэн абаһан юм. Орос уласай албатан һаяхан болоһон Алас-Дурна зүгтэнь ажаһуудаг Хориин аха дүү зонтой Абай баатар сагаан хаан аһан түрүүшынхеэ уулзаа һэн ха.

Алексей Михайлович Орос уласаа зүүлжэнь зэргэшүүлхын тулада тэндэхи дайдын эзэдые үнэн албатан болгохые оролдохо ёһотойбди гэжэ захидаг байһан гээшэ.

Удаань ородой Ехэ элшэн генерал фельдмаршал, граф Фёдор Головин Хитад уласай түшэмэлнүүдтэй Нэршүү хотодо хэлсээ баталхадаа, аха дүү хориинхид, хамнигад, түнгүүсүүд «Дагуурай полкын» туг доро дайшалхы жагсаалаар дабшаһан тухайдань хөөрэхэ дуратай һэн. Мүн тэрэ үедэ Монголой сэсэн хаанай сэрэгшэдэй ээлжээтэ добтолгоһоо Сэлэнгынгээ остроогые түрэл зонтоёо хамгаалһан залуухан хэрээснэг хүбүүн Сердюков Михаил гэдэгтэ Москва хото морилхо талаан тудаба. I Петр хаан Боронуу Михайлые баатар зоной харгыгаар, байлдаан дайнай дариин утаан соогуур дахуулаа, харин тэрэнь ёһотой сэрэгшэ болоошьегүй һаа, хожомынь гүрэнэй хэргэмэй ёһоор түрэл арад соогоо түрүүшын генерал нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна. Тиигээд тэрэмнай хүпеэс-наймаашан болоо. Томо-томо городуудта асари ордонгуудые бодхоогоо, зүгөөр аһан ехэ амжалтань гэхэдэ: Вышний-Волочегтохи һаналнуудай холбоое байгуулан, Орос гүрэнэй эгээл түрүүшын инженер гидротехник болон тодоронхой, тэрэнэй намтар олохон энциклопединүүдтэ оронхой. Теэд тэрэ һанаа алдаһан хүбүүхэн нютаг зонтоёо ниислэл хотодо золгоһондоо урматай Хориин түлөөлэгшэдые хаан баабайтай бараалхахадань, тэдэнэй оршуулагша, бэшээшэ, туһамарша болоһондонь, этигэнгүй яахабибди?!

1703 ондо Петр хаанай иимэ зарлиг гараһан. Тэндэнь иигэжэ бэшээтэй: «Тэдэнэр Москва хүрэтэр зүгөөргүй холын дайдые хэсэжэ, харгыдаа хэлэшэгүй ехэ тулижа ерэһэн, хари нютагай зониие гомодхоожо болохогүй». Хаанай зарлигай ёһоор, хори буряад зондо Сэлэнгэ, Итанца, Үдэ, Хёлго, Энгидэй мүрэнүүдэй, тэдээндэ шудхадаг голнуудай эрьеэр Монголой хилэ хүрэтэр нүүдэлээр ябаха эрхэ үгтөө, хориинхидто хэтэ мүнхын үедэ түхөөгдэһэн газар дайдые булимтарха ябадал огтолон хоригдоо.

Тиихэдээ Хориин түлөөлэгшэд Абай хаанай алтан зарлиг хайрада хүртэнхэй, омог баяртай бусаһан гэдэг. Тэрээнһээ хойшо агууехэ уласай арад түмэнтэй адли тэгшэ эрхэтэй болоһоноо хүсэд мэдэрээ. Тэдэнэр улас түрынгөө удхатай үйлэ хэрэгүүдтэ улам бүри оролдосотой хабаададаг болобо. Жэшээлхэдэ, Орос - Хитад хилэ табилгын үедэ буряад зомнай «хүлэг морид, хуяг дуулгашье гайтай жэнхэни ородуудһаа дутуугүй һайнаар албаяа хэнэ» гүүлэжэ магтуулаа бэлэй. Ород империин Францитай гү, Турцитай гү, али Германитай дайлалдахадань, орос армиин хэды дайлалдааша байгаашье һаа, буряад зомнай хүлэг моридоор, арһа нооһоор, мүнгэн зөөреэр туһалдаг һэн. Буряад зоной ехэнхинь сэрэгтэ абтадаггүйшье һаа, дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үедэ сэрэгэй арын хүдэлмэридэ татагдан, Белоруссиин фронтдо окоп малтаһан, Архангельскын портдо буугай һомонуудые буулгаһан, Петроградай ордонуудай түлеэ залһа бэлдэһэн байгаа.

Тэрээнһээ хойшонхи сагуудта ород таряашад бидэнэй зарим газарнуудта дураараа булимтаран нютаглан һуухадань, олон гомдолнуудай дээдэ газарта хүргэгдэдэг байһан ушарһаа үе үеын хаашуул болон ахамадай зарлигуудаар тэдэниие хорижо болуюлһан ба тэдэниие олонто аршалһаниинь үсөөхэн жэшээ дээрэ элирхэйлбэл, иимэ байна:

1. Сэлэнгын воеводско канцеляриин 1743 оной январиин 20-ной үдэрэй, мүн тэдэ тайшаанарта үгэһэн зарлигаар Элхи, Бүрэн, Хүрбэ нютагуудта оросууд ба таряашадые нэгэшье бү нютаглуулагты гэбэ.

2. Нэршүүгэй воеводско канцеляриин 1744 оной февралиин 21-нэй үдэрэй тайшаа Шодындо үгтэһэн 408 тоото зарлигаар, тэрэ тайшаа зонтоёо зүүн хойто зүгтөө Түрхэл, Витим, хоёр Амалад, тэрэ шадархи нютагуудаар дураараа нүүжэ, малаа үдхэжэ болохо гэбэ.

3. Эрхүүгэй провинциальна канцеляриин 1749 оной мартын 3-най үдэрэй 1066 тоото тайшаанар Шодын Олборын хоёрто үгэһэн зарлигта хэлэгдэхэдээ, Хориин зоной эзэлхэ гэһэн газарнуудта засагай газарай зарлиггүйгөөр нютаглаһан ородуудые гэдэргээ, хуушан нютагуудтань нүүлгэхэ ба тэдэнэй газарта ородуудай зүгһөө ямаршье зүйлэй агнуури хэхэгүй, һамарай олзо абахагүй гэжэ хорёод, бидэ Хориин зониие заагдаһан газартаа ямаршье хүшөөлэлтэ хашалтагүй нютаглажа ябаг гэбэ.

4. Эрхүүгэй засаглагша ноён Эрхүүгэй губерниин захиргаанда 1792 ондо 1462 тоото даалгаһаниинь гэхэдэ, Хориин зониие тэдэнэй эзэлдэг газар нютагуудтань ород уладуудта хэзээдэшье бү хашуулагты гэбэ.

5. Дээдэ-Үдын земскэ сүүд Эрхүүгэй граждан губернатор Цейдлерэй даалгабариие дурдан, 1831 оной сентябриин 3-най үдэрэй 11791 тоото, Хориин Степной дүүмэдэ үгэһэн мэдээгээр, Хориин зоной газарые дүүрэн хэмжэжэ үгэхые газар хэмжэгшэдтэ энээнһээ хойшо даалгагдаба гэбэ.

6. Зүүн зүгэй Сибириин алба зохёогшо комиссиин 1832 оной февралиин 25-най үдэрэй 62 тоотоор Хориин Степной дүүмэдэ захирһаниинь гэхэдэ, Хориин зон эзэн дээдэһээ 1703 оной мартын 22-ой үдэрэй грамотын үгтэһэн хүсөөр, дурсагдаһан газарнуудаа дураараа эзэлжэ, тэрээн дотороо ангай олзо хэхэ ёһотой гэбэ.

7. Эрхүүгэй граждан губернатор Цейдлерэй захиралтые дурдан, Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй ноёной 1833 оной январиин 20-до гаргаһан захиралтаар хориин нютагуудта сааза зүбшөөлгүйгөөр һууһан таряашад дүүшэ бүхэнэй 15-15 десятина сабшалан ба таряанай газарые эзэлхэһээ бэшэ, тэдээндэ агнууриин газар гэжэ тусхай тогтоолоор гаргагдаагүй хадань тэдэ ородуудта Хориин отогууд дотор агнахыень хоригдоно гэһэн байна.

8. Ноён Нэршүүгэй тойрогой газар хэмжэгшэ Репиковэй 1838 оной октябриин 4-дэ 64-дэхи тоотоор Хориин Степной дүүмэдэ бэшэһэнэй ёһоор, тэрэ хүн Хориин зоной эзэлхэ газарые хэмжэжэ үгэхын тулада хэмжэлгэ эхилжэ, Онгостой горхонһоо Нохой горхон хүргэбэб, тиин Хориин зон тусхай саарһа дансаар үршөөгдэһэн газар нютагуудайнгаа ой хүбшөөр ямаршье агнуури хэхэ, мүн һамарай олзо абаха ёһотой гэбэ.

9. Дурна зүгэй Сибириин генерал губернатор ноён ба кавалер Репуртын зарлигуудые дурдан, ноён Дээдэ-Үдын окружной начальнигай 1839 оной февралиин 16-да Хориин Степной дүүмэдэ захирһан ёһоор, Хориин зондо дээдэһээ үршөөгдэһэн газарые хэмжэхэ генеральна хэмжэлгэ болотор тэдэ зониие ород болон бусадшье яһанай уладта бү хашуулагты гэһэн юм. Энээнэй урда үгтэһэн зарлигуудаар Хориин зондо үгтэһэн газарнуудһаа гадна, илангаяа ойн ба уһанай агнууриин болон һамарай олзын газарнуудые нэрлэбэл: Хёлго, Түгнэ, Үдэ, Элхи, Бүреэн, Хүрбэ, Анаа, Витим, Худан, Хэжэнгэ, Тэлэмбэ, Шалсаана, Үльдэргэ, Эгэтэ голнууд, Хэндын гол, Багын нютаг, мүн Ярууна, Хорго, Иисэнгэ, Сагса, Архирей, Түргэлэн нуурнууд, Түрхэнэ, хоёр Амалад, Юнбэ, Холинго, Хина, Хитажан, Хаим, Ехэ горхон, Хүреэтэ сагаан байса. Ородууд ба таряашад хадаа сабшалан, таряалангайнгаа хорёое бэхи һайнаар бариха ёһотой. Тиигээд буряадуудай малнуудые ёһо бусаар барихыень огто хорихо, зүгөөр үбэлэй ба хабарай хүйтэн сагта ород таряашад хагдан дээрэ мал бэлшүүлхые хорихо ёһон үгы гэбэ.

10. Ехэ дайдын талаар Кавказай нютагуудһаа олон дүүшэ таряашад Дурна зүгэй Сибириин нютагуудаар нютаглаха болоһон туладань дээдэ правительствын шиидхэбэреэр тэдээндэ зохистой газар оложо үгэхын тулада ноён бодото Статска зүбшэлэгшэ Лаба гэгшэ морилжо ерээд, Хориин зоной түб дундахи газар болохо Энгидэй гол ба тэрээндэ шудхажа ородог гол горходые һайн гэжэ оложо, Хориин түрүү ноёд ба сайднар зониие идхажа, тэдээгээр 1804 оной апрелиин 4-дэ шиидхэбэри бүтээлгэжэ, Энгидэй голой эхинһээ доошоо шудхаһан горхотойнь 105 мянган десятина газар абаад, бэшыень Хориин зоной эдлүүридэ орхижо, сэлеэн бүхэнэй газарые хэмжэлгээр хубаарилан, тэдэ таряашадые нютагжуулба, тиигээд энэ ушараар дээдэ правительствада хүргэхэдэнь, үндэрлэгшын анжаралтада айладхагдажа, тэдэ ехэ эзэн император Александр Павловичай 1806 оной июниин 29-нэй үдэр зарлиглан айладхаһанай ёһоор, Хориин зонһоо абтаһан 105 мянган десятина газарай орондо Монголой хилэһээ наашада малай үсхэбэридэ зохистой газарые тэдээндэ гаргажа үгэхэ гэһэн байна. Эрхүүгэй губернскэ правлениин 11-дэ хориин ахамад тайшаа Галсан Мардайнда захирһанай ёһоор, Онон мүрэнэй баруун гарта оршодог Шарнай хэмээхэ хадын үбэртэхи Адуун-Шулуун гэдэг нютагһаа эхилэн, 105 мянган десятина газар хэмжэжэ үгтэһэн байна. Тиигээд газарай түсэб ба грамота зарлигуудые бүтээхэ хэрэгтэ бүгэдэ Хориин зонһоо мүнгэ һомололгын тоолборёор арбан дүрбэн мянган түхэриг гаргаша болгогдоод, тэрэ газарые манай Агын зон мүнөө эзэлжэ байдаг. (Ш.Б. Чимитдоржиев, 1992).

Хори зомнай Россиин түбэй харгые – Московско дардам харгые ашаглаха албатай, Дээдэ-Үдэ, Шэтэ хотонуудай хоорондохи замые, хүүргэнүүдые, модоной тоое харуулһан баханануудые шэнэлэн заһадаг, 14 үртөөе унаагаар, улаашадаар, харуулшадаар хангадаг бэлэй. Гадна Хориин газар дайдаар Хёлго голые үгсэжэ, үшөө нэгэ харгы Транссибириин түмэр зам табигдаа. Хёлгын голой эзэд түмэр замай барилгашадые мяха тоһоор хангаһан, тэргэ шаргаар туһалалсаһан, модо шулуу, шпалануудые зөөлсэһэн байна. Түмэр замай бүүдхэ бүхэнэй фундамент-һууринууд дээрэнь сагаан һэеы дэбдихэдээ, амгалан байдалые үршөөһэн бэзэ. Гал тэргын харгые зубшан һууһан Хёлгын голой зоной аша туһань мартагдаагүй, тэдэ станцинуудай олонхинь буряад нэрэтэй бшуу. Тэдэнээ хори буряад зомнай буянтай ажалда тоологдодог, харгы заһаха ажалдаа шүтэдэг, харгыгаар хэбтэһэн модо, шулуу, хогые хажуу тээшэнь хаян сэбэрлэн ябадаг юм. Нээрээшье, нютагаархинай харгыгаар ерэһэн ошоһон хүнүүд илангаяа зөөдэлэй зон арюун замаар айлшалһандаа баяр баясхалан хүргэһэн байгаа ёһотой. Аяар 1765 ондо Балтиин далайн эрьеһээ шэмээшэгүүд сүлэгдэжэ, манай эндэхи дайдаар түбхинөө. 1800 ондо зөөдэл таряашад Энгидэй голоор нютагжаа. 1861 ондо Байгал шадарай Хударын тохойн сүмэрхэдэ, Кабанскын буряадууд Ярууна, Хэжэнгын талаар зөөгөө һэн. Тиин хориингоо хэрээснэгүүдтэшье сэлеэн болгон һууха газарые заажа үгэһэн юм. Хориин дүүмын тайшаанар тэдэ хамуулһан барһадта олон мянгаад десятина газар үгэхэһөө гадна, адууһа малаар тэдхэһэн байха.