ШЭЛДЭЙ ЗАНГИ
Монгол болон Россиин хоорондохи хилые эсэслэн табилга буряад-монголшуудай сэдьхэлдэ элдэб һаналнуудые үүсхээ: нэгэ талаһаа, манжын эзэрхэг түримхэйлэлгэһөө, монголшуудай хоорондохи хёмороо зүришэлдөөнүүдһээ одоол сүлөөрһэн ушараар тэдэнэр сэдьхэл хананги болоо. Нүгөө талаһаа Россиин хаанта уласай шэрүүн гарта орожо, нүүдэлэйнгээ заншалта зониие, нармай монгол оршон дэлхэйтэй харилсаа холбоогоо алдаһан болоно бшуу. Талын эрхэ сүлөөгэй үе саг барагдаха тээшээ болобо. Шухала шиидхэбэринүүдые абалгын үедэ орёо бусайданги, заримдаа хоорондоо харшалһан бүлэг асуудалнууд олонхи ушарта гаража ерэшэдэг. Тиимэһээ хангалтагүй хоёр эрхэ нүхэсэлһөө шэлэхэ ушартай болобо. Нэгэ гэбэл, эгээл дүтын сагта ашаг үрэ асарха зүйлыень һайшаалан абаха, үгы гэбэл, холын ерээдүйе шэлэхэ. Тиигэбэшье буряадууд хилын.зурлаа татаха ябадалда тон эдэбхитэйгээр хабаадаа, харин хожомынь хилын харуулай сэрэгэй гол хүсэниинь болоо һэн.
Монголшууд манжанарһаа тусгаар бэеэ даанхай болоһондоо буряадуудай һэгшэнги хөөрдэм байлгын түгэсэшэхэдэнь, арад угсаатанай горитойхон хубинь Хэрлэн шадараа зөөһэн зандаа аад, талаараа зоргондоо нүүхын аргагүй болошоһон, тэрэшэлэн буряадууд халхашуулай хоорондо бэшэ, харин Росси болон манжын уласай хорондо хэлсээн баталагданхай, мүн хилын харуулай алба хааха ябадал буряадууд өөһэдөө бэедээ даажа абаһан байшоо. Теэд хуушан байдалдаа бусахын аргагүй болошоод байгаа. Арад түмэн ниитэ монгол оршон дэлхэйн нэгэдэл хамтаралда үшөө этигэжэ, нюусаар хилэ гараһааршье байбал, зөөбэл нэгэ тээшээ шэглэнги, гол түлэб Монголһоо тэрьелжэ гарадаг һэн. Теэд бодхуултагшадые гэдэргэнь бусаадаг, хэһээдэг болоһон байна. Түрэнүүд хоорондохи харилсаануудые хатуу шанга дүримүүдэй ёһоор эгээл эрид шууд хэмжээнүүдые абаха хэрэгтэй болоһон байгаа. Тиин хори буряадуудай гол удамаршадай нэгэн Жэнхэн Галзууд эсэгын Шилдэй Зангиин баригдаад, толгойн саазада хүртэхэдэнь, бүхы арад угсаатан уй хай боложо, энээн тухай мэдээн гансашье хоришуулай дунда бэшэ, харин бүхы буряад отог эсэгынхидэй дунда тараа һэн.
гэжэ саазалагдахын урда тээ дуулаһан домогтой. Тиихэдээ тэрэ зэмэтэйгээ огтошье мэдэрээгүй бэлэй. Зеөри баялигынь: атар тарган үхэр, хонидой, адуу, тэмээнүүдэй һүрэгүүд болобол, хиналтада абтаһанайнь шалтагынь гэжэ һанадаг һэн. Теэд бэшээр аргагүйл адуу малаа бэлшээхэ хэрэгтэй ха юм. Түбһэн газарта ногоон ургашадаггүй хамнай, малайнгаа түлөө иишэ тиишээ зөөхэ хэрэгтэй, ойлгосотой юрын лэ ябадал. Тиигээдшье элинсэг эсэгэнэрынь хэзээни сагһаа Ононһоо Хитадай сагаан хэрэм хүрэтэр зөөдэг һэн шуу, илангаяа үбэл саһанай орошоходо, адуу малаа урагшань туужа абаашаха, нооһо, мяхаяа, ангай арһануудые наймаашанда худалдаха хэрэгтэй, харин хабартаа үрэ жэмэс, ногоон эдеэ, хэб торго бусад эд хэрэгсэл абаад, нютагаа бусадаг байгаа. Хилэ гараһанаашье Шэлдэй Занги ойлгоогүй. Тиигээдшье шуһа нэгэтэй барганар лэ, Бүртэ Шонын нүхэр болохо Барга баатарай уг удамууд тэрээгүүрнь баһал зөөжэ ябадаг һэн шуу, тэдэнэй дунда галзууд, шарайд, хүбдүүд, хуасай болон Хориин бусад отог хүхүүрнүүдэй олон айл бүлэнүүд бии һэн. Харин тон шухалань гэбэл, Онон голоо эрьежэ, Алхана, Баатар хаан уулануудтаа, Ойхон эзэндээ, нангин бусад газарнуудтаа мүргэхэеэ бусаба ха юм. Тиин гэһээнь манжынхид харгыень хаажа, барижа абаашахадань, хани нүхэсэл хүртэхэ ёһоной харилсаан тухай баталагдаһан хэлсээнтэй ородуудынь манжынхидые дэмжэбэ бшуу. Гомдолтойнь гэхэдэ, эгээл дүтын түрэл болохо Шодо Болтирогой угай бусад хамаатан, баатар мэргэнүүд бэе бэедээ хамһалсахабди гэжэ үгэ үгэбэшье, юугээршье туһалжа шадахагүй байба. Эрэ хүнэй үгэ булад шэнги гэдэг хамнай, теэд энэ ушарта дэмыл даа. Гансал жороо хүлэгынь эзэндээ үнэн үлэнхэй, теэд гунан гунан хараниинь, зай даа, зай, гурбан хүлдөө шүдэртэй, баряанда абтанхай, захагүй зэнхэгэр тала руу эзэнээ абаашаха аргатайл даа. Һэлмэ наранда ялас гээд, хара толгойнь добо болдогһоо нютаг руугаа мухаришалай, харин бэень хари газарта үлэшэлэй. Гансал шуһаниинъ хилэ зубшан адхархадаа, уласуудай хоорондохи, Росси-Хитадай хоорондохи зурлаае эсэслэн тододхоо бэлэйл. Тиин арад түмэн хоёр хуби болон һалаа һэм шуу. Нүүдэлшэ хүнэй үрэ зүрхэниинь ёг гэжэ үбдөөд, дайда огторгой гансата агшаһандал үзэгдэжэ, хаанашьеб тэнгэриин дуун наяржа, энэ дэлхэйн эзэд сабдагуудай нулимса мэтээр хура бороо адхаршалай. Урда урдаһаа дохилдон, ураг түрэлнүүд гэр гэрээрээ тараба, харин һүниндөө талада носоогдоһон түүдэгэй дэргэдэ хуурай утаһан уянгалжа, гүлмэр багахан зангиин бэеэрээ баригдажа, дүрбэн хүлдөө шүдэртэй дүнэн хара мориндонь адляар ухаан сэдьхэлынь уйдхарта баригдажа, хара толгойнь нютаг руугаа мухарижа, бэень хари газарта үлэшэһэн тухайнь гуниг ехэтэй дуун зэдэлшоо бэлэй. Галзууд энэ дууень тодожо абаад, Үдэ, Заганай, Зэдэ, Хяагтын талаар, Алайр, Ойхоноор, Нүхэд, Хашаагяар дэлгэршоо һэн. Тала мэтээр дунгинаһан энэ дуун Саяан, Хамар-Дабаанаар, Шастиин Үндэр, Дуулгатаар, Бархан, Шалсаанын хоймороор сууряатан уянгалаа бэлэй.
гэжэ дуулахадаа, Шэлдэй Зангиин хари газарта хосорбошье, сэдьхэлынь нютагтаа үлэбэ гэжэ арадай дуушан онсолно ха юм. "Алда хара гэзэгэеэ арадаа дэбдин унахадаа", эрэ хүн нэрэ солоёо мандуулха гэхэ гү, али баатар хүнэй зулайда байдаг һүр һүлдэеэ дэбдижэ унахадаа, һүр һүлдэнь зулай гэзэгээрнь гараад, нютаг тээшэнь шэглэнэ, харин Бодончар, Алан Гуагай удамайхидта тон адли "Алаг эреэн нюдэеэ хараһан зандаа хэбтэлэйб" гэнэ бшуу. Тиимэ болохолоороо һүр һүлдэнь хододоо арадтаяа үлэхэ, дурасхаалынь хэзээдэ мүнхэ байха удхатай бшуу. ( Б. Д. Баяртуев, 2001)
Шэлдэй Зангиин мэдээсэлэй далда удхань ямар байгааб гэбэл, тэрэ ородой манжын хилэ табилгада газаршан оршуулагша болоод, эдэбхитэйгээр хабаадаһан Шодо Болтирогойе Ородой империин хилэ хизаарые тодорхойлходоо, Хара- Морито гол шадар, Алтан-Эмээл нютагта һуурижаһан Бүүбэй Бээлэ хаанай албатад байһан барга буряадуудай анханай нүүдэлэй газарые оруулалсаха гэжэ гуйгаа һэн.
Зохёогшын нэрэгүй түүхэ бэшэг соо энэ ушар тухай иигэжэ хэлэгдэнэ:
1) Хилын тэмдэгүүдэй эсэслэн табигдахаһаа урид Хориин 11 эсэгын анханай газарта зөөжэ ошохо хэрэгтэй гэһэн захяа Шэлдэй Зангида эльгээгдэбэ.
2) Харюудань Шэлдэй Занги далда мэдээсэл эльгээгээ: "Тандал морин хэрэгтэй һаа, хара мори абагты; эмээл хэрэгтэй һаа, алтан эмээл абагты." (Хобитуев Ш-Н. 1935).
3) Зайһан Шодо Болтирогой Шэлдэй Зангиин нюуса захяагай удхые тайлбарилжа шадаа: "Хара морин" болбол Хара мүрэн голой нэрэ, "Алтан эмээл" хадын нэрэ болоно. Иимэ нэрэнүүдтэй гол болон хада табигдахаар хараалагдаһан хилэһээ зуун жаран километртэ оршодог байгаа.
4) Заагдаһан газарнуудые шэнжэлхэ зорилготой бүлэг хүнүүд нюусаар эльгээгдэжэ, тэдэнэр сагаан шулуун дээрэ тэмдэгүүдые хэһэн байна. Теэд манжын тушаалтад үрдижэ, эзэн хаанта уласайнгаа хилые Хара мүрэнөөр (Амар) татажархиһан байгаа. Хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно Шэлдэй Занги түсэбэйнгөө буруу һүрэһэниие ойлгоходоо, найман зуун албатанаа абаад, угсаата зоноороо хамтарха гэжэ ородой манжын хилэ тээшэ нюусаар шэглэбэ.
6) Хилэ һаадгүй гараһан аад, Ородой захиргаануудта баригдашоо һэн.
7) Шэлдэй Занги мүн лэ баригдаад, хилые зоргоор дабагшадые һүрдөөхын тула хилэ дээрэ саазалагдаба.
Хэр угһаа хори буряадуудай зөөжэ ябаһан газарнуудые хараада абангүй, Ородой, Хитадай газарнуудые хамаагүйгөер хубаажархиһанай эсэстэ гурбан гүрэнэй (Россиин, Монголой, Хитадай) дэбисхэрнүүдээр тарашаһан хори буряадуудай гасалан гашуудал, хари газарта үлэһэн аха дүүнэр, эгэшэнэр тушаа голхорол, шуналал Шэлдэй Занги тухай домогууд, дуунууд соо элирхэйлэгдэдэг. (Е.М. Егоров, 2002)
Зохёогшын нэрэгүй дараанай бэшэг соо ороһон Шэлдэй Занги тухай дуун бэшэг зохёолгын талаһаа һайса тааруулагдаһан бадагуудтай, тэрэнь толгой холбон зохёогдожо, мүр доторой аллитераци хэрэглэгдэнэ.
Үнэхөөрөө энэ үйлэ хэрэг XVIII-XIX зуун жэлнүүдтэ үргэнөөр зүбшэн хэлсэгдэжэ, XX зуундашье анхарал татаһан зандаа.
Шэлдэй Занги домог, дуунуудай аман хөөрөөнүүдэй үргэн дэлгэрһэнэй уг унгинь хаанаһааб? Хилэ нюусаар гараһан гансахан ушар бэшэ ха юм. Буряадай бүхы олон түмэндэ яахадаа эдэл бүхөөр хадуугдаа юм? Нэрэ һурагүй мартагдашаһан эдэл дуушад баатар сагаан I дүгээр Петр хаанда, Савва Рагузинскида, хилэ таталгада зорюулагдаһан магтаал дуунуудые зохёодог, Росси, Хитадай хоорондо хилэ татаһан тухай угай бэшэг зохёогшо бүхэн заатагүй дурдадаг һэм шуу.
Энэ асуудалда тодо харюу үгэхэнь хэсүү. Арадай урдаа хараха ударидагшадай нэгые саазалалга хүнүүдые залд гүүлэһэниинь сохом. Теэд энэ ушарта бүри ехэ гээлтэ Ехэ Монголой оршон дэлхэйтэй хахасалга тохёолдобо ха юм. Баатаршье һэн гэлэй, нэгэ хүнэй үхэлдэ орходоо энэнь һураггүй хүндэ гээлтэ болонол даа. XVII-XVIII зуун жэлдэ баатарнууд һэлмэдэ дайрагдан, наһа баража үргэлжэлһэн зандаа һэн. Тиигэбэшье бүхы Монгол бэеэ даанхай байдалай түлөө түлэг тэмсэжэ байгаа. Шэлдэй Занги Хитад-Оросой хилэ дээрэ наһа бараһаншье һаа, ородууд, монголшуудай гараар саазалагдаһан гэжэ арадай дуушад, үльгэршэд хэлсэдэг.
Тиимэһээ монголшуудай түүхын, соёлой, шуһанай талаар уг түрэл байһанаа хододоо һанажа, эхирэдүүд, булгадууд, хоришуул, хонгоодорнууд, сартуулнууд, сонгоолнуудай, мүнөө үедэ Ононой хамнигадай «буряад» гэһэн ниитэ нэгэн томьёогоор нэгэдэһэниинь гайхалгүй.
XVIII зуун жэлэй эхин хүрэтэр буряадууд хүгжэнги аман зохёолтой, арад түмэнэй ноёд дээдэшүүл, бии боложо байгаа сэхээтэн ниитэ монгол бэшэгтэй боложо, тэдэнэй дунда Буддын шажан дэлгэржэ захалһан байна. I дүгээр Пётр хаанда аяншалга, хилэ табилга буряадуудые Россиин империин бүридэлдэ хуули ёһоной талаар хамжуулан баталһан байгаа, харин Шэлдэй Зангиин уйдхарта хуби заяан ниитэ Монгол оршон дэлхэйһээ тэдэнэй бодото дээрээ илгарха болоһон тухай бодол түрүүлээ һэн.
Энээнэй эсэстэ арад үндэһэтэнэй бэеэ даагаад, тусгаар хүгжэхэнь, саашанхи ажамидаралда зорилго, залуурнуудые зүбөөр шэлэхэнь шухала болоһон соёлдо, суртал бодолдо дадаха, Россиин тала бариһан политика бэелүүлхэ, мүн ниитэ монгол соёлой уг залгамжалагшад һэн тула өөһэдынгөө оюун ухаанай болон материальна уг баялигые саашадань хүгжөөхэ ушартай болоһон байна. (Б.Д. Баяртуев, 2001)
Хилэ табилга монголнууд, буряадуудай харилсаа холбоонуудые хизаарлаһан бэд даа, гэбэшье соёлой бэе бэедээ нүлөө үзүүлэлгэ, нэбтэржэ оролгые гүйсэд хаажа шадаагүй бэлэй.
Эртэ түгэс худалдаа наймаан, түрэлхид хамаатанай нюусаар айлшалалга, хамтын ёһололнуудые бүтээлгэ гэхэ мэтэ ушараар лэ һэн. Гэбэшье харилсаануудай гол зам шажанай талаар Буддын шажаниие буряад-монголшуудай хуулита шажан гэжэ баталһан тухай Россиин эзэн императрица Елизавета Петровнагай 1740 оной зарлигай гараһанай һүүлээр улам үргэдэһэн байна.
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |