БАРХАН УУЛА

Бархан Уула хадаа Баргажанай аймагта оршодог. Энэ тахилгата хадада гансашье баргажан хурамхаанай зон шүтэдэг бэшэ, бүхы буряад-монголнуудай тахилгата уула гэхэдэ болохо.

Бархан Уулын эзэн Бархан Баабай гэлсэдэг. Урдын түүхэ домог соо иигэжэ хэлэгдэдэг: Баргажан нютагта баргад угай Бархан гэжэ ехэ бүхэ барилдааша байһан юм. Багжагар бүдүүн томо бэетэй, хүсэ шадалынь хэлэшэгүй. Тэрэ сагта нүүдэлшэ монгол-буряад арадай дунда бүхэ барилдаагаар ехэ мүрысөөн үнгэргэгдэдэг байгаа. Нэгэтэ буряад арадуудай барилдаанай мүрысөөн болохо дүтэлбэ. Бүхы нютагаар ябажа, бүхэнуудые шэлэн абажа, барилдаанда бэлдээн боложо байба ха. Бүдүүн багжагар Барханиие барилдахыень дурадхаба. Бархан бүхэ энэ барилдаанда хабаадахагүйб гээд, зүбшөөлөө үгэбэгүй. Тиихэдэнь барилдаа эмхидхэгшэд Барханиие архи-хорзоор хүндэлжэ, арга мэхэдээ оруулжа барилдуулха болгобо.

Барилдаха саг тулажа, зүүн баруун тээһээ хүн зон сугларжа, амба сарта адли багжагар бухэнүүд бэеэ һорижо, барилдахаар бэлэн болон сугларна. Барилдааншье захалба. Хойно хойноһоо бүхэнүүдэй бар хүсэтэйнь илгаржа, шалгаржа байба ха. Бархан бүхын барилдаха саг тулажа, зоной дүхэриг соо гараба. Бархан бүхэтэй барилдахаа Монголһоо ерэһэн амбан сар шэнги баатар гаража ерэбэ. Барилдааншье эхилжэ, ана мана тулалдаан болобо. Бархан бүхэ тулалдажа байһан баатарайнгаа хүлыень булга мушхажархиба. Тиихэдэнь монголнууд: "Басаганаймнай хүлыень булга мушхажархиба" — гэлдэн, халаг хухы табиба. Бархан бүхэ эхэнэр хүнтэй барилдаад, хүлыень гэмтээгээб гэжэ ойлгоходоо, түргэн тэрьелхэ гэжэ бодобо. Тэрьелжэ өөрынгөө нютаг ерээд, үндэр томо хада дээрэ гараба. Монголой хаашуул олон түмэн сэрэгшэдые хойноһоонь эльгээжэ, Барханиие түргэн барижа асархыень захирба. Үндэр хада дээрэ гараад байһан Бархан бүхэ томо шулуунуудые абажа хойно хойноһоо мухарюулба. Монголой сэрэгшэд бүхые барижа ядахадаа, юушьегүй бусаха баатай болоо.

Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо олон жэл үнгэрбэ. Бархан бүхэ үндэр хада дээрээ мүнхэрэн үлэбэ. һүүлдэнь хүхэ мүнхэ тэнгэридэ дэгдэһэн юм гэлсэдэг. Бархан уулын эзэн болон мүнхэрөөд, түрэл һайхан Баргажан нютагаа, бүхы буряад-монгол угсаатанаа хаража хамгаалжа һуудаг гэлсэдэг.

Иимэ буряад арадай нангин шүтөөнэй газарнууд олон. Буряад арад хадаа хаанашье нютагжажа ажалша бэрхээрээ, нангин һайханаар байгаалидаа хандажа ябаһанаа мүнөө хүрэтэр дамжуулжа шадаа. Уг изагуураймнай шүтөөн — буряад хэлэ, түүхэеэ саашань мартуулангүй ябая!

Дамдинай Цэдэнжаб