УГ ГАРБАЛАА МЭДЭЖЭ ЯБАЯ!

«Угаа мэдэхэгүй хүниие

Уһан дээрэһээ гал эдихэ,

Түрэлөө мэдэхэгүй хүниие

Тэмээн дээрэһээ нохой зууха...»

Хүлэг мориёо хүтэлэн аба эжытэеэ...

Эндэ гаршаг болгожо үгтэһэн оньһон үгэ соо айхабтар шэрүүн, зэбүүрхэмэ үгэнүүд дуулдана. Эртэ урда сагһаа хойшо монгол хэлэтэ арадууд, түрэл гаралаа, уг удамаа мэдэхэгүй хүниие шоо үзэжэ, шобто хаража ябадаг байгаа. Теэд тиигэншьегүй аргагүй һэн. Гүрэн гээшын бүрилдөөгүй, хуули гээшын тогтонижоогүй тэрэ сагта “дэгэл захатай, хүн ахатай” байха ёһотой байгаа бшуу. Теэдшье үсөөхэн тоотой буряад арад уг удамаа тоонгүй, түрэл гаралаа мэдэнгүй шуһа мяхаа холисолдуулбал, эрэмдэг бэетэй, эрьюу тархитай боложо, энэ дэлхэйн хүрьһэн дээрэһээ этэрэгдүүлэн халиха һэн. Эгээл тиимэһээ манай арад гээшэ хэдынэйшье сагта “Уһа түлеэнэй дүтэнь дээрэ, ураг худанарай холонь дээрэ” гэһэн алтан үгэнүүдые баримталдаг байгаа бшуу. “Түүхэй мяханда түрэл үгы” гэһэн тэнэг бодол холо хаяжа, айл мал боложо байһан залуушуул шадаал һаа ондоо обогһоо, ондоо отогһоо һамга абаха гү, али хадамда гараха гэжэ оролдодог һэн. Энэ ушар хадаа түрэл зоной шуһа холисолдуулхагүйһөө гадна, элдэб олон обог болон отогуудай дунда амгалан байдалай һайхан һуури табидаг һэн. Саашадаа тэрэ харилсааниинь улам ехээр хүгжэжэ, буряад гэжэ нэрэтэй арад болотороо хүгжэхэдэмнай туһалһан байха. Тиигэжэ манай арад “саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй” болоо һэн.

Багахан манай буряад араднай ехэ түүхэтэй юм гэжэ мартаха ёһогүйбди. Бидэ Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёрой үри саданар гээшэбди. Мүн лэ эдэ хоёрой үри саданарай тоодо Чингис хаан ородог юм. Монгол туургата арадуудай түүхын дурасхаалта зохёол болохо “Монголой нюуса тобшын” эхиндэ энээн тухай сэхэ хэлэгдэнхэй: “Чингис хаанай уг изагуур гэхэдэ, дээдэ тэнгэриһээ заяатай түрэһэн Бүртэ-Шоно өөрынгөө һамган Гуа-Маралтай хамта уһан далайе гаталжа ерээд, Онон мүрэнэй эхиндэ Бурхан-Халдуун уулада нютаглажа, Батцагаан гэдэг нэгэ хүбүүтэй болоһон юм. Батцагаанһаа хойшо хорёод үеын үнгэрһэнэй һүүлээр Чингис хаан энэ дэлхэйдэ түрэһэн юм”.

Ямар уһан далайе гаталжа, Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёр Онон мүрэнэй эхиндэ зөөжэ ошоһон байнаб гэһэн асуудал тобойсо гаража ерэнэ. Хэр угһаа нааша монголшуудай ажаһуужа байһан Түб Азида уһа голнууд, нуур далайнууд хомор юм. Тэдэнэй тон ехэнүүдынь гэхэдэ, Байгал далай Хүбсэгэл нуур хоёр болоно. Теэд “Монголой нюуса тобшодо” имагтал далай тухай хэлэгдэнэ бшуу. Тиихэдээ Бүртэ-Шоно Гуа-марал хоёрой тоонто нютагынь хадаа Байгал шадарай дайда болоно гээшэ бэзэ. Энээн тухай эгээл түрүүшынхиеэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Сергей Шагжиевич Чагдуров сэсэ мэргэнээр тааһан байна. Тиихэдээ монгол хэлэтэ бүхы арадуудай эртэ урдын тоонтонь хадаа эгээл мүнөө манай ажаһуужа байһан энэ һайхан дайда болоно бшуу.

Энэ һайхан дайдамнай эртэ урдын сагта арюун сэбэр Ариг уһан гэжэ нэрэтэй байгаа. Бүртэ-Шоно Гуа-марал хоёрой ори ганса хүбүүн Батцагаанһаа хойшо арбан үе үнгэрөөд байхада, манай буряад арадта сэхэ хабаатай үйлэ ушар Монголой түүхэдэ болоһон юм. Энээн тухай “Монголой нюуса тобшын” 5-9-дэхи параграфууд дотор иигэжэ хэлэгдэнэ:

5. Нэгэ үдэр Дува-соохор Добу-мэргэн дүүтэеэ Бурхан-Халдуун уула дээрэ гараба. Дува-соохорой Бурхан-Халдуун дээрэһээ харахадань, Түнхэлэг горхо руу нэгэ бүлэг хүнүүд сүлөө забгүй нүүжэ ябаа һэн.

6. Дува-соохор хэлэбэ: “Эдэ нүүдэлшэдэй дунда тэргэ дээрэхи бүхөөгэй урда тээ нэгэ сэбэрхэн басаган һуужа ябана. Хүнэй һамган болоогүй байгаа һаань, Добу-мэргэн дүүмни, шамдаа нүхэр болгохомни” – гээд, тэрэниие харахыень Добу-мэргэн дүүгээ тэрээ руу эльгээбэ.

7. Добу-мэргэн тэрэ нүүдэлшэдтэ хүрэжэ, үхиниие хараба. Үнэхөөр алдар нэрэ ехэтэй һайхан басаган, үшөө хүнэй һамган болоогүй. Нэрэнь Алан-гуа гэнэ.

8. Энэ үхин хори-түмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй һамган Баргужин-гуаһаа хори-түмэдэй (хори буряадай) нютаг – Ариг ус гэдэг газар холо газарай Баргужин Түхэмэй эзэн Баргудай мэргэнэй үхин. Тэдэ бүлэг хүнүүд Хорилардай мэргэнэйхид байба.

9. Хорилардай мэргэн хори-түмэдэй газарта булга, хэрмэ зэргын ан гүрөөһэ агнахые хориходонь, буруушаан муудалсажа, тэндэһээ һалажа, Хорилар обогтой болоод, Бурхан-Халдуун уулада ан гүрөөл элбэг гэжэ дуулахадаа, тэндэхи эзэн бурхан бодхоһон Шинч баян уряанхайтай уулзахаяа нүүжэ ерэһэн юм. Энэ хори түмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй үхин, Ариг усанда түрэһэн Алан-гуае гуйжа, Добу-мэргэнэй һамган болгоһон ушарынь тиимэ юм.

Мүн энэ номой саашанхишье хэһэгүүдтэ буряад арадай түүхэдэ хабаатай зүйлнүүд дайралдана. Жэшээнь, Алан-гуагай Добу-мэргэндэ хадамда гараад, хоёр хүбүүдтэй болоһон тухай, Добу-мэргэнэй наһа бараһан тухай, тэрэнэй наһа бараһанай удаа Алан-гуагай үшөө гурбан хүбүүдые түрэһэн тухай, табан хүбүүдээ эбтэй эетэй байлгахын тула Алан-гуагай һанаһан һургаал-заабари-даабари тухай мэдэжэ абанабди.

Буряадай түүхэ, уг гарбал, ёһо заншал болон буряад арадые бүрилдүүлһэн уг удам, обог отогууд тухай бусад монгол арадуудһаа амяарлан хаража огто болохогүй юм. Монголшууд гээшэ нэгэ хүн шэнги нэгэ бүхэли арад бшуу. Жэшээлэн хэлэбэл, тэрэ хүнэй толгойнь халха-монгол һэн гэлэйг, зүүн гарынь хальмаг-монгол, баруун гарынь буряад-монгол гэел даа. Теэд баруун гарынь таһа татажа, буряадай түүхэ амяарлан хаража болохо аал? Үгыл хаш даа, үгы...

Алдар суута Алан-гуа хатанһаа хойшо арбан үеын үнгэрһэнэй удаа алтан дэлхэйдэ Чингис хаан түрэһэн юм. Бага наһандаа Тэмүүжин гэжэ нэрэтэй хүбүүнэй элинсэг дээдэ уг гарбалынь та бидэ хоёройхидол адли үнөөхил Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёр болоно бшуу.

Угайнгаа заншал хадагалһан уран дууша "Тоонтынхид".

Ниитын он тоололгын эхилһээр, 2000 жэлэй үнгэрхэдэ, Америкын эрдэмтэд бүхы дэлхэйн эрдэмтэдтэ хандажа, һүүлэй мянган жэлэй туршада ажаһууһан, ажаллаһан, ниитын хэрэг ябуулһан эгээл эрхим, эгээл сэсэн, эгээл хүндэтэй хүниие шэлэн олоёл гэжэ уряалһан байна. Тэрэ асуултын дүнгөөр манай уг удамай түлөөлэгшэ болохо Чингис хаан олоной дуугаар илажа, “Һүүлшын мянган жэлэй эгээл эрхим хүн” гэһэн нэрэдэ хүртэһэн байна. Наһа бараһанһаа хойшо аяар долоон зуу ехэ гаран жэлэй үнгэрөөд байхада, иимэ нэрэ зэргэдэ хүртэхэ гээшэ гайхалтайшье, омогорхолтойшье хэрэг болоно. Теэд ямар габьяагайнгаа түлөө Чингис хаан иимэ ехэ нэрэ зэргэдэ хүртэбэ гээшэб гэһэн асуудал гаража ерэнэ. Нэн түрүүн тэрэ сэрэгэй айхабтар бэрхэ жанжин гэхэ гү, али полководец байгаа. Эгээл тэрэнэй сэсэ мэргэн ударидалга доро монголшуудай сэрэгүүд бүмбэрсэг дэлхэйн гурбанай хоёр хубиие эзэмдэжэ шадаһан юм. Чингис хаанай алтан урагайхид болохо тэрэнэй хүбүүд. Ашанар, гушанар, дүшэнэр хори-гушан жэлэй туршада дайн сэрэг хэбэшье, удаадахи 200-300 жэлэй туршада тэдэнэй эзэлжэ байһан газар дээрэ дайн дажар болоогүй гэжэ тэмдэглэхэ шухала. “Дайе дайгаар дараха” гэхэдээ эгээл энээн тухай Чингис хаан хэлэдэг байжа болоо. Монгол сэрэг гээшэ морин эрдэниингээ хүсөөр бүмбэрсэг дэлхэйе эзэлхэдээ, нэгэ үдэрэй туршада 400-500 модо зайе 4-5 мори һэлгүүлэн, торон тогтонгүй һэтэ гүйлгэжэ гарадаг һэн. Мүнөөнэй муу машинашье тиимэ зай нэгэ үдэр соо гаталхань хэлсээтэй бэзэ. Хүн түрэлтэнэй түүхэдэ Чингис хаан шэнги бүмбэрсэг дэлхэйн хахадһаа ехэ газар эзэлһэн сэрэгэй ударидагша гэжэ үгы байгаа юм.

Чингис хаанай үшөө нэгэ габьяа гэхэдэ, тэрэ дэлхэйн Зүүн, Баруун зүгүүдые бата нэгэдэлээр ниилүүлэн, олон арадуудай хоорондо соёл болбосоролой, худалдаа наймаанай, худа урагай таһаршагүй холбоо хэтын хэтэдэ тогтоожо шадаһан байна. Тэрэ холбоониинь мүнөөшье хүгжэһэн хэбээрээ.

Чингис хаанай гурбадахи габьяань гэхэдэ, тэрэ Түб Азида ажаһуужа байһан олон тоото обог болон отогуудай, бага, ехэ арадуудай хоорондохи хёмороо усадхажа, Монголой Ехэ Улас байгуулһан ушар болоно. Энээн тухай “Монголой нюуса тобшодо” иигэжэ хэлэгдэнэ:

Гадна Чингис хаан өөрынгөө арадта үзэг бэшэг олгоһон, шажан мүргэл дэлгэрүүлһэн габьяатай юм. Эгээл эдэ габьяануудайнгаа түлөө манай уг удамай аха захатан болохо Чингис хаан “Һүүлшын мянган жэлэй эгээл эрхим хүн” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө бэзэ.

Чингис хаанай алтан урагайхидай Монголой Ехэ Улас тогтооходонь, тэрэ гүрэн түрэдэнь 2 мянгаһаа 3 мянга хүрэтэр обог отогууд, ураг яһанууд, бага, ехэ арадууд ороһон юм гэжэ Монголой эрдэмтэд тоолон тодорхойлһон байна. Харин буряад арадай бүрилдэхэ хэрэгтэ 2-3 мянга бэшэшье һаа, 200-300 обог отогууд, ураг яһанууд хабаадаһан байгаа бэзэ гэжэ тухайлхаар, 200-300 обог отогууд, ураг яһанууд гэхэдэмни, заримашуул “энэшни юугээ хэлэжэ байһан хүн бэ гэжэ һанажа болохо. Буряадууд гээшэ хори, эхирэд, булгад, хонгоодор, сартуул, сонгоол гээд лэ дүүрээ юм бэшэ гү” гэжэ урдаһаашни харюусаха.

Теэд тэрэ гээшэ даншье тиимэ бэшэл даа. Жэшээнь, хориин арбан нэгэн эсэгынхиниие абаад үзэел даа. Буряад арад гээшэ олон арбаад обог отогуудһаа, ураг яһануудһаа бүридэһэн гэжэ эрдэмтэд тоолодог байгаа. Тэрэнь тон зүб юм. Илангаяа Байгал далайн баруун тээхи буряадуудта, тодорхойлбол, эхирэдүүд болон булгадуудта, гадна сэлэнгын буряадуудта олон тоото обог отогууд, үндэһэ яһатан ородог. Тэдэнэй тоодо түүрэгүүд, монголнууд, оротон хамниган, сартуулнууд гэхэ мэтэ арадуудай түлөөлэгшэнэр ороно. Харин хори буряадуудые һаяын саг болотор нэгэ үбгэ эсэгэһээ гараһан нэгэ бүлын шуһан түрэл зон гээшэ гэжэ бусад буряадуудшье, эрдэмтэдшье тоолодог байгаа.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Цыбик Бобоевич Цыдендамбаев 1972 ондо “Буряадай түүхын зохёолнууд болон угай бэшэгүүд” гэһэн ном бэшэжэ, эдэ бүхы асуудалнуудта эли тодо харюу үгэһэн юм. Нэгэдэхеэр, эртэ урдын домог түүхэдэмнай хэлсэгдэдэг Барга баатар, тэрэнэй хүбүүд Олюудай, Буряадай, Хоридой гэгшэд үнэн дээрээ энэ дэлхэйдэ хэзээ нэгэтэ ажаһууһан хүнүүд бэшэ, харин эдэ нэрэнүүд хадаа оройдоол обог отогуудай ниитэ нэрэнүүд болоно гэжэ тодорхойлоо. Хоёрдохёор, энэ дэлхэйдэ оройдоо ажаһуугаагүй хүндэ ямар һамган, ямар хүүгэд байха бэлэй. Гурбадахяар, хориин арбан нэгэн эсэгынхид гээшэ шуһан түрэл бэшэ, харин бүхы буряад арадтал адли элдэб газарһаа гараһан эреэн маряан бүридэлтэй юм гэжэ элирхэйлһэн байна. Тиихэдээ хори гэһэн обогтоной бүридэлдэ нэн түрүүн галзууд, шарайд хоёр ородог байгаа гэжэ бэшэнэ.

Юундэб гэхэдэ, эртэ урдын хориинхид галзуу шара нохойдо шүтэн мүргэдэг байжа болоо. Галзууд – галзуу нохой, шарайд – шара нохой болоно гэжэ суута эрдэмтэ элирхэйлһэн байна. Харин гучидууд галзуудһаа таһаржа, өөрын обог бии болгоһон хэбэртэй. Гучид гэһэн үгэ ашын хүбүүн гуша гэһэн нэрэһээ гаража болоо хаш. Харин хуасай, хүбдүүд, харгана, худай, хальбан гэһэн обогуудай хүхүүрнүүдэй нэрэнүүдые хаража үзэхэдэ, эдэ обогууд анхан сагта түүрэг гарбалтай байһан аад, удаань хориинхидтой ниилэжэ болоо. Харин бодонгууд эртэ урда сагта кидан арадай түлөөлэгшэд байһан аад, ямар нэгэ шалтагаанһаа боложо, мүн лэ баһа хориинхидой бүридэлдэ ороһон байна. Харин батанай, сагаангууд гэһэн обогууд монголһоо гарбалтай байжа болоо гэжэ Ц.Б.Цыдендамбаев бэшэнэ.

Мүнөө үедэ буряад арад дэлхэйн арадуудһаа ямаршье дутуугүй, харин магад үлүү өөрын соёлтой, болбосоролтой, ёһо заншалтай, түүхэтэй, хэлэ бэшэгтэй ХХI зуун жэлэй үүдэ нээн, дабшажа ябана. Буряад гэһэн нэрэеэ дээрэ үргэн, үндэһэн соёлоо хүгжөөн, үнгэрһэн түүхэеэ һанажа ябыт даа, эдир залуу үетэн!

С. Доржиевай, В. Урбазаевай гэрэл зурагууд

Дондог Бальжинимаев,
Буряадай соёлой габьяата
хүдэлмэрилэгшэ