САРТУУЛ УГСААТАН

Сартуул угсаатанай түрүүшын бүлэгүүд анханда Халха-Монголдо байһанаа хойшоо гаража, Байгал шадарай урда бэеын нуга голнуудаар нютагжаһан намтартай. Хонгоодорнуудтал адли, тэдэ 1600 гаран онһоо 1700-һаа хойшонхи жэлнүүд болотор иишэ нүүжэ ерээ һэн. Тэрэшэлэн баруун сартуул буряадууд Хойто-Монголһоо 1630-дахи онуудай үеэр гаража эхилһэн түүхэтэй.Тэдэ Зэдэ голой һаба һалаануудай хаялга нугануудаар таража һууһан байха юм. Энээн тухай хуушанай монгол эрдэмтэдэй бэшэһэн ном сударнуудта бэшэгдэһэн байдаг.

Сэлэнгын аймагай ехэ тайшаа Юмдэлэг Ломбоцыреновэй сэлэнгын буряад тухай 1868 ондо бэшэһэн ном соонь иигэжэ хэлэгдэдэг: “Сартуул угтан Хүлэг гэдэг хүнэй ударидалга доро Монголой Сэцэн хаанай газар дээрэһээ гаража, Зэдэ голой нуга талаар түбхинэн һуурижаһан байгаа”. Эрдэмэй түүхэшэн Самбуу Галдановай түүхэ бэшэг соо Зэдын сартуул буряадууд тухай дурдагдаһан байдаг. XVII зуун жэлэй үеэр сартуул угтан 40-50 хүнһөө бүридэһэн хэдэн бүлэгөөр гаража, 1690 ондо 1200 шахуу хүн ерэһэн байгаа гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Хүлэгэй хүбүүн Олто хадаа отогой тайшаа байһан ха. Олтын хүбүүн Дүлхинзэ гэгшэ хасаг Клочихинтай (Зэлтэрэ нютагай) хамта Савва Рагузинскиин даалгабаряар (1728 ондо) Хяагтаһаа баруулжаа Шиблиин дабаагаар Түнхэн тайшаа хүрэтэр хилэ табилсажа, ехэ туһа хүргэһэндөө тайшаа нэрэдэ хүртөө һэн. Энэ ушар тухай иигэжэ бэшэгдэнхэй: Шиблиин дабаа дабажа ябахадань, нэгэ һүрэг бодон гахайнуудай хабсагай дороһоо гүйлдэжэ гарахада, Клочихинай морин үргэжэ будхаад харайшаба ха. Тэрэнэй моринһоо унажа, хабсагай руу орохоёо байхадань, Дүлхинзэ гүйдэл дундаа шүүрэжэ абаад, амииень абараа һэн. Энээн тухай Клочихин дээшэнь мэдүүлбэ. Дүлхинзын хүбүүд Аюуша, Дэлгэр ба тэдэнэй хүбүүд Юмцэн Галсан хоёр мүн лэ тайшаанар болоһон намтартай.

Сартуул угсаатанай Зэдэ нютагта нүүжэ ерэһэнһээ хойшо 370 гаран жэл боложо байна. Тэрээнһээ хойшо эдэ сартуул угтан 13-15-дахи үеэ тооложо ябана гэжэ хэлэлтэй.

1727-1728 онуудай үеэр Савва Рагузинскиин хүтэлбэри доро Росси-Манжуурай хилэ табилгада туһа хүргэһэн буряадуудта хаанта засагай зүгһөө ехэ һайниие хүргэгдэжэ, нилээд олон буряадууд алба налогһоо сүлөөлэгдэһэн, заримдань ноён тайшаагай нэрэ зэргэ олгогдоһон байгаа. Хилэ сахижа байһан сартуул буряадуудта “хасагууд” гэһэн нэрэ зэргэ үгтэжэ, сэрэгэй хубсаһан үмэдхүүлэгдэһэн, һэлмэ, буу зэбсэгээр хангагдаһан, эрхэ зэргэнь дээшэлүүлэгдэһэн, хаанта засагай этигэмжэтэ хүнүүд болгогдоһон байха юм. Энээн дээрэһээ баруун сартуул буряадууд хоёр гэрээр хубаагдажа, хасагууд, отогууд гэгдэдэг болоо һэн. Хасаг буряадууд сэрэгэй албанда ябадаг, гүрэнэй хилэ харадаг бэлэй. Бата Айсуев, Жамбал, Бальжа мэтэнүүд атаманууд боложо, губернаторта мэдэлтэй байба. Хасагай полкын командираар атаман хүн табигдадаг һэн. Полкдо бригада орожо, бригадна командир табигдажа, бригада бүхэндэ 6 һомон орожо, һомон бүхэн 100 хасагһаа бүридэдэг бэлэй. Гүрэнэй правительствын Зарлигай баталамжаар полк бүхэн өөрын тугтай байһан гэхэ. 1856 ондо хасаг сэрэгшэд нэгэ янзын хубсаһатай болобо. 20-һоо 45 хүрэтэр наһатай хүнүүд хасаг сэрэгэй алба хэдэг һэн.

Отог буряадууд сэрэгэй албанһаа сүлөөлэгдэжэ, гүрэндэ алба налог түлэдэг, ажал хэдэг, үртөө харадаг, улаа зөөдэг байгаа.

Сартуул буряадай уг изагуур тухай хуушанай аяншалагша эрдэмтэд бэшэһэн байдаг. Жэшээнь, Дунда Азиие шэнжэлһэн Грумм-Гржимайло иигэжэ бэшэһэн юм: Чингис хаанай сэрэгээр ябаха үедэ Монголой баруун хизаараар һууһан зоной дунда “сартогоол” гү, али “сартоул” гэжэ яһатан Туркестанһаа асарагдаһан байгаа ха. Тэдэнэй зариманиинь XIII зуун жэлэй үеэр Монголой зүүн захын нютагуудаар нүүжэ ошоһон юм гэдэг. Монголой Забхан аймагай сартуулнууд зүүлжээ ошожо, Сэцэн хаанай мэдэлдэ ороод, дунда зуун жэлнүүдэй үеын үймөө хүлгөөн болотор һууһан байгаа.

Сартуул угтан тухай Монголой “Нюуса тобшо” соо бэшээтэй байдаг. Жэшээнь, сартуулай хатяган обогтон Чингис хаанай сэрэгшэдтэй дайлалдажа ябахадаа, тэдэнэй сэрэгэй баатарнууд ехэ хүсэтэй, хэсүү шанга удамаршадтай байһан гэжэ бэшэгдэдэг. Чингис хаан сартуулнуудтай эбээ таһаржа дайлалдахадаа, Чингистэн Мүнхэ тэнгэриин ашаар сартуулнуудые добтолон абаһан юм гэжэ “Нюуса тобшодо” хэлэгдэдэг.

Сартуул зон Дунда Азиин Бухара хотодо байһан гэжэ Сэлэнгын аймагай ехэ тайшаа Юмдэлэг Ломбоцыренов бэшэһэн байдаг. Сартуул угтан тухай ород эрдэмтэ Б.О. Долгих, буряад эрдэмтэд Доржо Банзаров, Базар Барадин үргэнөөр бэшэнхэй.

Сартуул угтан тухай Россиин элитэ ехэ эрдэмтэ, академик Василий Владимирович Бартольд иигэжэ тэмдэглэһэн байдаг: “XIII зуун жэлэй үеэр Дунда Азиин гүрэнүүдэй, Зүүн Туркестанай ба Долоон мүрэнэй хоорондохи хотонуудые эзэлжэ байһан сартуул яһатан зон Чингис хаанай сэрэгүүдтэй дайлалдажа байнгүй, өөһэдынгөө дураар мэдэлдэнь ороһондонь, тэдэниие гэмтээжэ хороонгүй, хото байрыень бутаргажа һандаангүй, хуушан хэбээрнь орхижо, хотынь һайхан барилгануудые сэсэрлиг гоёорнь үлөөжэ, соёл болбосорол ехэтэй байгаа. Чингис хаанай сэрэгүүд сартуул уласые эзэлжэ дүүргээд, эзэн хаанай зарлигаар хото бүхэндэ дарганарые табихадаа, сартуул обогтой хүбүүн Хоромши Масхуд монгол дарганартай хамта хэдэн хотонуудые хүтэлбэрилбэ...”

Чингис хаан болбол сартуул уласай сэсэрлиг орон нютагта долоон жэл соо (1218-1225) байхадаа, тэдэниие сэсэн мэргэжэлтэй ноёдоор, Монголой хаашуулай зүбшэлэгшэнэрээр томилжо, сартуулай баатарнуудые сэрэгэй жанжан ахалагшанараар табижа, гүрэн түрынгөө хуулиие барюулжа байһан юм гэдэг.

Сартуул угсаатанай гарбал тухай хуушанай монгол эрдэмтэдэй бэшэһэн “сартуулай домог” дурадхалнууд Зэдын сартуулнуудай нютагаар байдаг байгаа. Зүгөөр тиимэ ном сударнууд ХХ зуун жэлэй 30-дахи онуудай үймөө химаргаан соогуур үгы хэгдэһэн байха юм.

Сартуул угсаатан болбол Сарата уулын хормойдо анха түрүүн ажаһуудаг байгаа. Сарата уулын орой гээшэ һара мэтээр яларжа байдаг һэн ха. Сарата уулын нэрээр тэдэ зон сартуулнууд гээд нэрлэгдэһэн байгаа гэдэг.

Халха Монголой газар дээрэһээ гаража ерэһэн сартуул угтанай 7 эсэгын хүбүүд Зэдэ голой юһэн хүнды нютагуудаар таража һуурижаһан түүхэтэй. Эдэ нуга голнууд шэмэтэ ногоотой, алим жэмэсээр, һамар борбоосгойгоор элбэг, ан гүрөөлөөр баян нютагууд юм. Сартуулнуудай һуудаг 9 нуга голнууд иимэ: Алцаг, Ториин гол, Үхэр-Чулуун, Бургалтай, Бага-Нарин, Гэгээтэй, Цагаатай, Үшөөтэй, Борьёо. Сартуул угтанай дунда сонгоолнууд бии.

Сартуулнуудтай холисолдоһон угтан – харанууд, хачанууд, табангуудууд, атагантанууд, ашабагадууд, уряанхантанууд, хүмээнтэнүүд гэхэ мэтын угсаатан байдаг.

Сартуул буряадуудай хэлэн, зугаа хөөрэлдөөн монгол хэлэнтэй адлирхуу юм. Мүн хубсаһа хунарынь, ёһо заншалынь баһал адлишуу. Тиимэһээ тэрэнэй анханай гарбалнууд гэхэдэ, монгол угсаатанай нэгэ үндэһэтэй зон гээшэ ха гэжэ һанахаар.


Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>