БУРЯАДУУДАЙ УГ ГАРБАЛ ТУХАЙ

Алан-гуа. Чингис Шонхоровой зураг

Монгол угсаатанай, тэрэ тоодо буряадуудай уг гарбал тухай гол мэдээнүүд угай бэшэгүүдһээ, мүн эртэ урдын үеын түүхын зохёолнуудһаа абтадаг гээшэ. Энэ талаар эгээл эртэнэй зохёолнууд гэбэл, 1240 ондо монголшуудай өөһэдынь бэшэһэн “Нюуса тобшоон”, тиихэдэ XIҮ зуун жэлэй үедэ перси түүхэшэн Рашид-ад-дин гэгшын найруулһан зохёолнууд юм. Буряадуудай угай бэшэгүүд соо хэлэгдэдэг буряад арадай гарбал тухай домогые эдэ хоёр ехэ зохёолтой, мүн бусад эшэ үндэһэнүүдтэй сасуулжа үзэхэдөө, эрдэмтэд иимэ тобшололнуудые хэдэг.

1. Буряадуудай дунда үнинһөө хойшо байһан домогой ёһоор, хэзээ нэгэтэ урда сагта Барга баатар гэжэ хүн байгаа. Тэрэ зүүн-урда зүгһөө ерээд, Байгалай урда эрьедэ нютагжаһан байгаа. Энэ баатар Олюудай, Буряад, Хоридой гэжэ гурбан хүбүүтэй байһан юм. Хүбүүдэйнгээ ехэ болоходонь, эсэгэнь тэдэнэй саашадаа яажа һуухыень зааһан байгаа. Тиигээд Олюудай гэжэ хүбүүгээ баруун тээшэнь эльгээһэн, Буряад гээшэеэ хажудаа, Байгал шадар үлөөһэн, харин Хоридойе хадатай, модотой газараар агнуури хэжэ яба гэһэн байна.

Энэ домог хадаа бодото үндэһэтэй. Эртэ урда сагта барга угсаатанһаа элеэдүүд гэхэ гү, али ойродууд, тэрэ тоодо хальмагууд, мүн баруун хори буряадуудай гараһан баримта энээн соо согсологдон харагдана гэһэн тобшолол эрдэмтэд хэлэдэг.

Тиихэдэ буряад арадые хожомынь байгуулһан отог угсаатад үни сагһаа, XIII зуунай үедэ Монгол уласай хэһэн дайн байлдаануудһаа бүри урда бүрилдэжэ эхилһэн бололтой. Гадна олонхи мэргэжэлтэдэй бодомжын ёһоор, тэдэ анханһаа Байгал шадар байһан бэшэ, харин ондоо тээһээ эндэ ерэһэн гэнэ. Бүри эртэ сагта хабаатай бэшэмэл зүйлнүүдэй үгы тула, тэрэ үе тухай археологиин материалда үндэһэлэн хэлэхэ хэрэгтэй болодог. Тиин тэрээнһээ харахада, манай ээрэ хүрэтэрхи үедэ Байгал шадархи газарта, мүн Монголдо, түбэд хүрэтэр хабтагай шулуун хүүр соо угсаатанаа хүдөөлүүлдэг зон һууһан байдаг. Энээн соогоо хүниие зүүн тээшэнь харуулжа хүдөөлүүлһэн байдаг. Иимэ заншал түүрэг (тюрскэ) угсаатанда хабаатай хадань, тэрэ үедэ түүрэгүүд эндэ байгаа бэзэ гэжэ һанамжалагдадаг. Манай ээрын II зуун жэлһээ эхилэн, хүннү гэжэ арад эндэ дэлгэрһэн, тэдэнэй булашанууд, жэшээнь, Доодо-Ивалгада, Сэлэнгын эрьедэ олдоһон гээшэ. Хүннүгэй һүүлээр орхоной түүрэгүүд, тэдэнтэй холбоотой уйгарнууд, мүн курыканууд гэдэг эндэ һууһан бололтой.

“Нюуса тобшооной” XII зуунда, Рашид-ад-динай түүхын XIV зуунай үедэ бэшэгдэхэдэнь, буряадай элинсэг хулинсаг Байгал шадархи нютагуудта һуурижанхай байгаа.

2. Буряадай элинсэгүүдтэ хабаатай 3 угсаатан: хори-түмэдүүд (хори 11 эсэгын элинсэгүүд), баргадууд (тэдэнэй үлэгдэлынь Үбэр Монголдо, Хүлэн-Бүйр нуур шадар байдаг) ба буряадууд (мүнөөнэй баруун буряадуудай элинсэгүүд) байһан байна. Энэ һүүлшын бүлэгэй “буряад” гэһэн нэрэнь хожомынь бүхы буряад арадта шэнжүүлэгдэһэн байгаа. Гэбэшье, түүхын эгээл ехэ мэдээнүүд хори буряадууд тухайл үлэһэн байна.

“Нюуса тобшоон” иигэжэ эхилдэг: “Чингис хаанай үзүүрынь дээрэ тэнгэриһээ заяата түрэһэн Бүртэ-Шоно, Тэрэ Гуа-Марал гэжэ һамгантаяа далай гаталжа ерээд, Онон мүрэнэй эхинэй Бурхан-Халдун гэдэг уулада нютагжажа, Бата-Сагаан гэдэг нэгэ хүбүүтэй болоһон юм”.

Гуа-Марал. Чингис Шонхоровой зураг

Бата-Сагаанһаа эхилэн, үшөө хэдэй гараһыень тоолоод, Дува-Сохор, Добун-мэргэн хоёр аха дүүдэ хүрэхэдөө, “Нюуса тобшоон” нэгэ иимэ ушар тухай хөөрэнэ. Нэгэ үдэр Дува-Сохор Добун-мэргэн хоёр Бурхан-Халдунда агнажа ябатараа, нэгэ бүтүү тэргын голоор ябахые хаража, тэрээндэ ошоходонь зосоонь Алан-гуа гэжэ сэбэр һайхан басаган байба ха. Энэ үхин хори-түмэдэй ноён Хорилардай-мэргэнэй һамган Баргажан-гуаһаа хори түмэдэй Ариг уһан нютагта түрэһэн байгаа. Тэрэнэй эхэ Баргажан-гуа хадаа Баргажан-Түхэм гэдэг нютагай эзэн Баргадай-мэргэнэй үхин байба. Хори-түмэдэй газарта ангай газар буляалдаан боложо, Хорилардай-мэргэнэй үри һадаһанай Бурхан-Халдун зөөжэ ерэһэн үень байба. Тиигээд Хорилардай-мэргэнэй басаган болохо Алан-гуае Добун-мэргэн һамган болгон абажа, тэдээнһээ хоёр хүбүүн гараһан байгаа. Добун-мэргэн зараса хэхэ нэгэ хүбүүе гүрөөһэнэй нэгэ гуя түлэжэ, худалдажа абаһан юм ха. Тиигэһээр Добун-мэргэн наһа бараба. Алан-гуа хоёр хүбүүтэеэ үлэһэн аад, удааншьегүй үшөө гурбадахи хүбүү гарагаба ха. Эгээ багань Бодончар гэжэ нэрэтэй бэлэй. Эдэ хүбүүдые огторгойн хүнэй элшэһээ түрөөб гэжэ эхэнь хоёр ехэ хүбүүдтээ хэлэһэн байгаа. Тииһээршье Алан-гуа наһа бараба ха. Тиихэдэнь аха дүүнэр хамаг зөөриеэ хоорондоо хубаагаад, Бодончар гэдэг хүбүүндээ юушье үгөөгүй ха. Тэрэнь агнуури хэжэ ябатараа, нэгэ нүүдэл зонтой ушараа. Бодончарай ехэ ахань дүүгээ хайрлажа, гэртээ абаашаһан аад, Бодончарай үгөөр тэрэ нүүдэл зондо добтолон эзэмдэжэ, Бодончар тэдэнэй ноёниинь болобо ха. Тэрэ хээлитэй нэгэ эхэнэрые һамга абажа, нэгэ хүбүүн түрөө. Һүүлээрнь өөһэдыншье үхибүүд гараһан байгаа. Бодончарай ехэ хүбүүдһээ Чингис хаанай гараһан борджигин обогтон бии болоһон түүхэтэй. Тиигээд “Нюуса тобшоондо” Чингис хаанай угай хүнүүд дэлгэрэнгыгээр тоологдожо, Алан-гуа Чингис хаан хоёрой хоорондо арбан үе үнгэрһэн байна. Нэгэ үеын наһан дунда зэргэнь 25 жэл гэжэ тоолобол, Алан-гуагай ажаһууһан үень IX зуунай һүүл баг болоно. Харин Хорилардай эсэгэнь бүри урда һууһан ааб даа. Тиимэ болоходоо, монгол уласай ехэ дайнуудһаа 3-4 зуун жэл урда хожомынь буряад арадые бүрилдүүлэн угсаатад һуужа байһан байна.

Буряадай угай бэшэгүүдһээ эгээ эхиндэнь монголой эртын хаашуул түбэд, энэдхэг хаашуултай нэгэ гарбалтай байһан гээд хэлэгдэдэг. Тиин буряадуудай эгээл эрхим угай бэшэгынь гэжэ тоологдодог Вандан Юмсуновай 1875 ондо зохёоһон угай бэшэгэй, хори буряадай эртын түүхэдэ зорюулһан нэгэдэхи бүлэгһөө нэгэ хэһэгые хуушан монгол хэлэнһээ буряад болгожо үгтэбэ. Тиихэдэ түбэд, энэдхэг хаашуултай байһан холбоон тухай хэһэгынь орхигдобо. В. Юмсуновай түүжын хэлэндэ ехэ хубилалта оруулхагүй гэжэ оролдогдоо.

Л. ШАГДАРОВ,
хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор