УГ ИЗАГУУРАА УДХАЛАН ХӨӨРЭХЭДЭ...

Вячеслав Урбазаевай гэрэл зураг

Буряад зоной уг гарбал тухай уг изагуурай туужа соо тодоор бэшэгдэһэн. Эртэ урда сагай домогууд эндэ үргэнөөр хэрэглэгдэнхэй. Уг изагуур тухайдаа түүхэһээ һабагшалан удхалан хөөрэхэдэ һонирхолтой. Дундуур үе сагһаа хойшо дэлгэрһэн Буряадай домогой ёһоор, Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёр монгол-буряадуудай эшэ үндэһэ табигшад болоно. Барга баатар гэжэ нэрэтэй хүбүүн тэдэнһээ уг гарбалаа залгаһан юм. Тэрэ зүүн урда зүгһөө ерэжэ, Байгал далайн урда эрьедэ нютагжаһан байгаа.

Барга баатар Үлеэдэй (Олюудай), Буряадай, Хоридой гэжэ нэрэтэй гурбан хүбүүтэй байһан гэхэ. Хүбүүдэйнгээ ургажа томо болоходонь, эсэгэнь тэдэнэйнгээ саашанхи ажамидаралай зам заажа үгэбэ. Буряадай гэжэ тээли (дунда) хүбүүгээ хажуудаа үлөөгөөд, Байгал шадар байрлуулба.

Үлеэдэй гэжэ хүбүүгээ баруун тээшэнь эльгээбэ. Аха (ууган) Үлеэдэй Мэргэн хүбүүниинь Хальмаг отогтоной үндэһэ һуури табиһан байна. Эдэниие үлеэдүүд-элеэдүүд (ойродууд) гэжэ нэрлэдэг түүхэтэй. Эртэ урда сагһаа хойшо баруунай монгол арадуудай бүридэлдэ дүрбэдүүд, баядууд, түргэдүүд, үлеэдүүд ба бусад угсаатад ородог байһан юм ха. Тиигэжэ монгол угсаата арадууд барга, халха, ойрод монголнууд боложо хубаардаг гээшэ. Монголнууд хадаа монгол хэлээр хэлэдэг бүхы арадай түүхэтэ нэрэнь болоно: халха (Монгол ороной монголнууд), КНР-эй монголнууд, дунсянууд, түү гэхэ гү, али монгорнууд (хори, мэнгүүлэ), дагуурнууд, буряадууд, хальмагууд г.м.

Одхон хүбүүн Хоридой Мэргэнээ хада уулатай, ой модотой газарта агнуури хэжэ, амидаржа яба гэжэ эльгээбэ. Буряад эрдэмтэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Лубсан Доржиевич Шагдаровай тэмдэглэһэнэй ёһоор, энэ домог хадаа бодото үндэһэ баримтатай. Буряадай элинсэгүүдтэ хабаатай гурбан угсаатан болоно. Онсолбол, хори-түмэдүүд (хориин 11 эсэгын элинсэгүүд), барганууд (тэдэнэй үлэгдэлынь Урда Монголдо байдаг), буряадууд (мүнөөнэй баруун буряадуудай элинсэгүүд). Хожомынь „буряад” гэһэн нэрэ бүхы буряад арадта хабаатай болгогдоһон гэхэ гү, али шэлжүүлэгдэһэн байгаа.

Буряадууд түүхын хүгжэлтын айхабтар орёо, хүндэ хүшэр зам гаталанхай. Энэ замдань элдэб бэрхэшээл түбэгүүд дайралдаа. Байгал далай шадар оршодог шэдхэ шэрэнгитэ, буртаг ой тайга соогуур, Түб Азиин нюдэ алдама үргэн нэлэнхы тала дайдаар, элһэн губинуудаар элдэб үндэһэ яһанай зонтой зуун жэлэй туршада хүршэ ажаһуухадаа, улас түрын удха шанартай үйлэ хэрэгүүдые бэелүүлһэн, үндэһэн арадай бүрилдэлгэдэ, бусад угсаатантай харилсаа холбоо тогтоолгодо горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. Буряад арадай бүридэлдэ монголшууд, хамнигад, түүрэгүүд, самодиецууд болон бусад угсаатан бии. Эртэ урдын буряадууд, хамнигад түүрэг угсаатантай дүтын харилсаатай байһан гээшэ.

Түүхын шэнжэлгэнүүд соо курыкануудтай (хүрьгэдтэй) зэргэ байырку-байрагуу (баягууд) угсаатан дурдагдана. Тэдэ Баргажан голой нютагуудаар ажаhууhан ха. Хэлэ шэнжэлэгшэдэй hанамжын ёhоор, эртэ урдын түүрэг угсаатан байырку хожом бүрилдэһэн монгол барга угсаатантай адлирхуу болоно. Монгол «барга», түүрэг «байырку» гэжэ үгэнүүдые сасуулхада, удхаараа адли: «шэрүүн, бааза, үнинэй» гэһэн тайлбаритай. Барга, хори болон түүрэг угсаатан тухай перс эрдэмтэн Рашид-ад-дин иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Эдэ угсаатан бэе бэедээ дүтэрхынүүд. Монголнуудай ажаһуудаг газар дэлхэйн заха үзүүртэ тэдэнэй отогуудай ба үрхэ байрануудайнь оршожо, Баргажан түхэм гэжэ нэрлэгдэдэг хадань тэдэниие «барга» гэжэ алдаршуулаа». Элдэб уг гарбалтай угсаатаниие хамтадхаһан ганса нэрээр «барга» гэжэ нэрлэгдэһэниинь ойлгосотой. Барга угсаатанһаа түмэд гэжэ отог таһарһан байна. Энээнһээ уламжалхада, Буряадай ба Хоридой хүбүүдтэй байһан Барга баатар тухай домог түүхэ онсо удхатай болоно.

Хори-түмэдэй зарим бүлэгүүдэй яхадуудай ажаһуудаг газар руу нүүжэ ябашаһан тухай мэдээнүүд түүхэ бэшэгүүд соо бии. Гадна хори-түмэдэй олонхи отогууд Чингис хаанай туһамаршан болоһон Хуудха-Бэхиин мэдэлдэ ороһон юм. Түүхын бэшэг соо хэлэгдэһэнэй ёһоор, тэдэ ХVI зуун жэлэй һүүл сагта Дотор Монгол орондо ошоод байһанаа, Манжын хаашуул, баяшуулай хоорондоо хёморхо дайлалдахада, ХVII зуун жэлэй эхиндэ Байгалай саанахи газар дайдаар, Байгал далайн баруун эрье хүрэтэр таража һууһан байгаа.

ХVII зуун жэлэй эхиндэ булгадууд, эхирэдүүд, хонгоодорнууд хадаа буряад угсаатанай томохон отогууд байһан юм. Буряад ороной Россиин гүрэнэй бүридэлдэ ороһон хойно, 1658-1659 онуудта, Сэлэнгэ мүрэн хударай нютагуудта үшөө нэгэ буряад бүлэг бии болоо һэн ха. Тэдэниие «Сэлэнгын буряадууд» гээд түүхын баримтанууд нэрлэнэ. Эдэ сэлэнгын буряадууд гол түлэб монгол болон баруун буряадуудһаа бүридэнэ. Тиигэжэ ородуудай Байгал шадар ерэхэдэ, буряад отог угсаатад ниитэ нэгэн арад үндэһэтэн боложо, бүрилдэн тодорхо эрхэ байдал тогтоогдоо һэн. Буряад арадай нэгэн бүхэли боложо бүрилдэлгын хүдэлөөн ХIХ зуун жэлэй эхин багта гол түлэб түгэсэһэн юм гэжэ шэнжэлэгшэд баталдаг.

Буряад арад нэгэн адли ёһо заншалнуудтай, гурим дүримүүдтэй. Буряад угсаатад – эхирэд, булгадууд, хори, хонгоодорнууд хадаа эртэ урдын монголнууд болоно, харин монголнууд хадаа Түб Азиин эртэ урдын арад гээшэ. Мүнөөнэй байдалаар дээрэ дурсагдаһан угсаатадһаа гадна, нэн түрүүн сонгоол, сартуулнуудые оруулалсан, буряад арад хадаа ниитэ нэгэн үндэһэ яһатан болоно бшуу гэжэ “Буряад үнэнэй” ахамад редактор, Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев тэмдэглэнэ.

Буряадуудай угсаатан бүхэн өөр өөрын уряа һүлдэтэй байгаа. Эдэнь тахидаг, шүтэдэг, хүндэлдэг, һүгэдэдэг ан амитан, загаһан гү, али шубууд байгаа. Тэдэнэр уг гарбалаа эдэ бүгэдэнтэй холбодог һэн.

Буряадуудай угсаатадые тодорхойлһон нэрэ томьёонууд үгы. Хори буряадууд угсаатанаа «эсэгэ» гэдэг; эхирэдүүд, булгадууд, хонгоодорнууд угсаатанаа «яһан» гэдэг байна.

Бата–Мүнхэ ЖИГЖИТОВ