ХОРИ БУРЯДАЙ ТУГ
Буряадай үндэһэн изагуурнууд “Ехэ тугуудайнгаа” үнгөөр илгардаг. Тусхайлбал: эхирэдэй “Ехэ туг” – хара үнгэтэй, булагадай – хүхэ, хориин – шара-улаан, хонгоодорнуудай – сагаан, сонгоолнуудай – сэнхир.
Хори буряадай “Ехэ туг” тэгшэ үнсэгүүдтэй. Энэ хадаа хори зоной амидарал, жаргал тэгшэ, тэнюун байха гэһэн тэмдэг болоно. Тугайнь эшэ хуһан модон сэргын тэмдэг болон сагаан үнгэтэй байдаг. Энэнь бөө мүргэлэй үзэл, номнолой ёһоор сагаан огторгой, ондоогоор хэлэбэл эсэгэ тэнгэри болоно. Эшын дээдэ үзүүртэ сагаан адуунай хилгааһаар хэгдэһэн ехэ монголой сагаан һүлдэ байха, энэнь хоришуулай ба монгол угсаатанай уг нэгэн байһые заана.
“Ехэ тугай” анханайнь үнгэ шара улаан, алтан шара хоёр үнгэ. Энэнь тэнгэриин нэгэ үндэрэй хэмжээнэй тэмдэг болохоһоо гадна хори зоной хубиршагүй мүнхэдэ оршохо, наран мэтэ мандан бадархын бэлгэ болоно. Шара дэбисхэрэйнь зүүн тала 11 үнгын зурууд торгоор залгагдажа, хори зоной 11 обог боложо һалбарһаниие заана. Энэ 11 үнгэнь обог бүхэнэй тугай үнгэ юм. Шара дэбисхэрэй гол дээдэ талада далинуудаа үргэһэн хун шубуунай дүрсэ – (сагаан үнгэтэй) хори бурядай һүлдэ тэмдэг. Далинуудайнь хоорондо бэе бэенэйнгээ һүүл дэрлэһэн хоёр загаһан оруулагдаһан байгаа һаа, хори буряадуудай эхирэдһээ таһарһан түүхые гэршэлнэ.
Обогуудай тугууд
 Батанай |  Бодонгууд |  Галзууд |  Гушид |
Обогой туг хориин “Ехэ тугай” шара үнгэһөө үргэлжэлһэн маягтай тэгшэ үнсэгтэй хэлбэритэйгээр хэгдэдэг. Тугуудай үнгэнүүд: Галзууд – улаан, Шарайд – шара, Гушад – ягаан, Хуасай – хула, Хүбдүүд – хүхэ, Харгана – хара, Хальбан – халюун, Бодонгууд – боро, Худай – хүрин, Батанай – ногоон, Сагаан – сагаан.
 Сагаангууд |  Хальбин |  Харгана |  Хуасай |
Хара үнгэ – эхиридэй ехэ тугай үнгэ, оруулжа хэһэн улаан туг байгаа һаа, эхирэд буряадай гулзууд обог гэһэн удхатай.
 Хүбдүүд |  Худай |  Шарайд |
Шара үнгэ – хориин ехэ тугай үнгэ, оруулжа хэһэн улаан туг байбал, хориин галзууд обогой туг байна гэжэ илгахаар юм. Тугай үндэһэн дэбисхэрэй гол дээрэнь дугы хэлбэритэй, сагаан дэбисхэр дээрэ обогой һүлдэ амитанай (тотемэй) дүрсые бараан хүхэ үнгөөр хэнэ. Энээниие обогой ура гэжэ нэрлэдэг. Дугы сагаан дэбисхэрынь монголшуудай бүтээһэн гал гуламтын (һэеы гэрэй) түхэлтэй дугы соёлой нэгэн болоно. Тэдээнэй обогуудые нэрлэбэл:
Тугай эшын баруун талын “Ехэ тугые” түлөөлһэн үнгэ дээрэ обогой нэрые хууша монгол бэшэгээр бараан хүхэ үнгөөр бэшэдэг. Вачиндрагааршье бэшэжэ болохо.
Обогой тугай үндэһэн үнгэһөө 3 хэлэн гараһан байдаг. Энэ хадаа, нэгэ талаар, бөөгэй гурбан юртэмсын үзэл (дээдэ, дунда, доодо), нүгөө талаар, хүн амитанай гурбан үе (элинсэг, эхэ эсэгэ, өөрын бэе) харуулһан гэжэ ойлгогдоно. Тугай эшэ сагаан үнгэтэй байдаг. Дээдэ үзүүртэнь “Ехэ туг” дээрэ табигдаһан һүлдэ (далинуудаа үргэһэн хори буряадай хун шубуун, дээрэнь наран, һара, гал). Энэ хадаа обог бүхэн хори буряадайнгаа һүлдые орой дээрээ залажа байна гэһэн ойлгосо.
Ажаглалта: Энэ туг хадаа олон гүрэнүүдээр ажаһуужа байгаа буряад зоной өөр өөрын туг үргэжэ ябаха ушар нэгэ угсаатан гэһэн нэгэдэмэл һанаагүй юм шэнгеэр бусад арадуудта харагдажа, гадна хүүгэд, залуушуулнайшье тиимэрхүүгээр ойлгожо, энэ ушар байдалай хэсүү боложо байһые хараалан, 2000 ондо Улаан-Баатар хотодо болоһон “Олон улсын эрдэм шэнжэлгээнэй” хуралда толилуулагдажа, зүбшэгдэжэ һайшаагдаһан, нэгэ үгөөр хэлэхэдэ олоной зүбшөөлөөр һайшаагдаһан туг гээшэ.
Бодонгууд Ханджав,
“Алтаргана-2010” һэдхүүл
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |