УГАЙМНАЙ УДХА

Ш.Б. Чимитдоржиев

Мүнөө үе сагта залуушуул, тиин зарим үндэр наһатай зоншье арадайнгаа түүхэ, уг гарбалаашье һайн мэдэхэгүй байна. Тиин энэ хүшэгэ нээжэ үгэхэ гэһэн зорилготойгоор профессор, түүхын эрдэмэй доктор Ширап Бодиевич ЧИМИТДОРЖИЕВТАЙ манай хөөрэлдөөн болоо. Буряад-монгол арадай түүхэ, хуби заяан тухайнь һонирхон уншагты.

– Ширап Бодиевич, буряад уг гарбал тухай Буряадай түүхэ бэшэгүүд соо нилээн бэшээтэй. Уг изагуур тухай баримтанууд эндэ олон шуу...

– Эдэ зохёолнуудые бэшэгшэд урда сагай домогуудые үргэнөөр хэрэглэһэн байдаг. Түүхын бэшэгүүдһээ гадна тусхай уг бэшэгүүд, угай гарбалай зураг бэшэгүүд (таблицанууд) бии юм.

Буряад зоной дунда эртэ урда сагһаа дэлгэрһэн домогой ёһоор, монгол-буряадай эшэ үндэһэ табигшад хадаа Бүртэ-Шоно, Гуа-Марал байгаа. Тэдэнэй хүбүүдэй нэгэниинь Хоридой-мэргэн («Монголой нюуса тобшо» — Хорилартай-мэргэн). Энэ хүн Баргажан-гуа нэрэтэй гэргэтэй (һамгатай) бэлэй. Тэдэнэй басаганиинь Алан-Гуа болоно.

Тэдэнэй нютагынь Баргажан-Түхэм, Байгал далайн дэргэдэхи Ариг ус гэжэ газар. Тус нютагта самаргаан болоһон ушарһаа Хоридой-Мэргэн гэр бүлэтэеэ, ойрын нүхэдтэеэ Онон гол руу нүүжэ ерэнэ. Алан-Гуа басагаяа Добу-Мэргэн гэжэ хүндэ хадамлана. Алан-Гуа Бүгүнэтэй Бэлгүнэтэй гэжэ хоёр хүбүүтэй болоно. Хожомынь тэрэ Буха-Хатаги, Бухату-Салжи, Бодон-Мунхаг гэдэг гурбан хүбүүдые түрэбэ. Бодончар гэжэ хүбүүнэйнь ехэ хүбүүнһээ борджигин обогтон бии болоһон түүхэтэй. Тэмуджин (Чингис-хаан) тус обогой хүн байгаа.

«Монголой нюуса товчоон» дотор башаа баримтануудые үзэхэдэ, Алан-гуа Чингис хоёрой хоорондо арбан үе тоологдоно: Бодончар, Хабичи-Баатар, Менен-Тудун, Хачи-Хулук, Хайду, Байшонхор-Докшин, Тумбанай-сэчэн, Хабул-хаан, Бартан-баатар, Есугэй-Баатар. Нэгэ үеын наһан дунда зэргэнь 25-30 жэл гэжэ тоолобол, Алан-Гуагай үень IX зуун жэлэй һүүл баг болоно. Тиимэ болохолоороо, Их Монгол Уласай байгуулагдаһанай 300 жэлэй урда буряад-монгол арадые бүридүүлһэн угсаатан Баргажан-Түхэмдэ амидаржа байһан байна. Энээн тухай Буряадай түүхэ бэшэгүүд соо хэлээтэй.

– Зарим эрдэмтэд буряадуудые ойрадуудтай хамтаруулна. Энээн тушаа хэлэжэ үгыт...

Үшөө нэгэ домог түүхэ бэшэгүүд соо дайралдана. Энэнь гэхэдэ, буряад зоной уг изагуур залгаһан Барга-Баатар гэжэ хүн байгаа. Зүүн-урда зүгһөө тэрэ хүн ерээд, Байгал далайн дэргэдэ нютаглан һуужа байгаа. Барга-Баатар гурбан хүбүүтэй болобо. Тэдэнь Олюудан, Буряадай, Хоридой гэжэ нэрэтэй бэлэй. Хүбүүдэйнгээ ургажа ехэ болоходонь, эсэгэнь тэдэнэйнгээ саашанхи ажамидаралай зам заажа үгэбэ. Буряадай хүбүүгээ хажуудаа үлээгээд, Байгал шадар байлгаба. Олюудай хүбүүгээ баруун тээшэнь эльгээбэ. Хоридойгоо хадатай, модотой газарта агнуури хэжэ, амидаржа яба гэжэ эльгээбэ. Энэ домог бодото үндэһэтэй гээд зарим эрдэмтэд тэмдэглэгшэ. Баруун монголнууд — ойрадууд (олюудууд), Байгалай баруун талын буряадууд, хори зон Барга-Баатарай гурбан хүбүүдһээ гэхэ гү, али барга угсаатанһаа уг изагууртай, эшэ үндэһэтэй гэнэ гээшэ.

Тиихэдээ ойрадууд (баруун монголшууд) угаараа буряадуудтай нэгэ гарбалтай болоно. Энээн тухай эрдэмтэдэй бэшэлгэнүүдые дурдая. XVIII зуунай һүүл багаар, XIX зуунай эхиндэ Санкт-Петербургда ажаллажа байһан монголшо эрдэмтэ-академик Яков Шмидт: эртэ сагта, дунда үедэ ойрадуудтай буряадууд зэргэлжэ һуугаа, тэдэнэр дүтын түрэл болоно. Үшөө XII зуунда буряадууд ойрадуудай бүридэлдэ ородог бэлэй.

Буряад-Монголдо 1940-1960 онуудта эрдэм-шэнжэлгын ажал хэжэ байһан эрдэмтэ Георгий Никитич Румянцев Шмидтын дурдаһаниие дэмжэнэ: ХV-ХVII зуун жэлнүүдтэ зарим буряад угсаатан ойрадуудтай нягта холбоо барисаатай байгаа. Барга-баатар ба тэрэнэй гурбан хүбүүд тухай домог хадаа урда сагта ойрад-буряадай хани барисаае гэршэлһэн түүхын шухала баримта болоно.

Г. Ф. Миллерэй хэлээшээр (XVIII зуун жэл): буряадууд ба ойрадууд нэгэ уг гарбалтай, тэдэнэр хадаа Олюуд Буряад гэжэ хоёр аха дүүнэрһээ уг гарбалтай. Тэдэнэр Баруун Сибирьтэ нютагтай байгаа, харин муудалдаад, Буряадынь Байгал нуур руу нүүжэ ошоһон юм. И.Г. Георги хэлэһээр, “Буряад, ойрад, монголшууд нэгэ уг изагуурай зон” юм.

Сергей Петрович Балдаевай бэшэһэнэй ёһоор, буряадай аман зохёол ойрадай, хальмагай, үмэнэ монголой, Алтайн аман зохёолтой адли. В.Л. Котвичой суглуулан хэблэһэн монголнуудай хошоо үгэнүүд буряад зондо бии байха юм. Тэдэнэй тууль зохёолнуудай баатарнууд Алтайн хада уулаар, Хаан Хүхын урда талаар агнуури хэнэ, тэдэнэй һүрэг морид эдэ нютагта бэлшэнэ.

Тиимэ болохолоороо, буряадууд хадаа монгол угсаатантаяа хамта нэгэ уг изагуурай арад болоно, олон зуун жэлдэ хамтаараа нэгэ бүридхэлдэ орожо байһан арад зон болоно.

– Буряадай элинсэг хулинсагуудта хэд оролсоноб?

– Буряадай арадай элинсэг хулинсагуудта хабаатай эртэ сагай угсаатан гэхэдэ, хори зон, түмэдүүд, барганар, тиигээд Байгал далайн баруун талын буряадууд – эхирэдүүд, булагадууд. Буряад гэдэг нэрэ хожомынь бүгэдэ буряад арадта шэлжүүлэгдэһэн байгаа. Заримдаа эртын түүхын зохёолнуудта хориинхидые, түмэдүүдые нэгэдүүлэн, хори-түмэдүүд гээд бэшэһэн байдаг. Энэ баримта юу гэршэлнэб гэхэдэ, тэдэнэй хоорондохи холбоо барисаан нилээн дүтэ байгаа. Мүнөө үедэ түмэдэй уг залгагшад Урда (Дотоодо) Монголдо байдаг, барганар баһа тиишэ нүүжэ ошоһон байдаг.

– Буряад зон заабол эсэгын талаһаа угаа мэдэхэ ёһотой гү? Энээн тушаа залуу һүрэгтэндэ ойлгуулжа үгыт...

– Буряадай түүхэ бэшэгүүдые, элдэб отогуудай угай бэшэгүүдые уншаад үзэхэдэ, имагтал эсэгын талаһаа уг гарбал үгтэһэн байдаг, эсэгын отогто хабаатай эрэшүүл тоологдодог. Эсэгын талаһаа хэдэн үе мэдэдэг гээшэбди. Зариман 5 үе хүрэтэр мэдэдэг, нүгөө зариманиинь 7-8 үе хүрэтэр мэдэхэ байдаг. Минии һанахада, эхын талаһаа уг гарбалаа баһа мэдэбэл, зохисотой, һайн байгаа.

– Монгол угсаатан хоорондоо хэдэн бүлэг боложо хубаарна. Энээн тухай хэлэжэ үгыт...

– Эрдэмтэдэй тэмдэглэһэнэй ёһоор монгол угсаатан хоорондоо элдэб бүлэг боложо таһардаг байгаа, тэдэнэй дунда халха-монголнууд, ойрад-монголнууд, сахар-монголнууд, буряад-монголнууд бии байна. Монголшуудай нютагладаг, ажамидардаг орон нютагые ганса нэрээр нэрлэдэг бэшэ, харин элдэб нэрээр нэрлэнэ (Халха-Монгол, Үбэр-Монгол, Буряад-Монгол).

– Буряад-монгол арад гээд урдань хэлсэдэг байгаа. Хайшан гээд энэ нэрэеэ алдаа гээшэбибди?

– Түүхын баримтанууд соо буряад-монголшууд тухай уг гарбалаараа, ёһо заншалаараа, хэлэ бэшэгээрээ, соёл болбосоролоороо бусад монгол угсаата, монгол туургата арад болоно. Чингис хаанай байгуулһан ехэ Монгол уласай бүридэлдэ буряад угсаатан ородог байһан, тиигээд хойто зүгтэ байрладаг буряад-монголшууд гэжэ нэрлэгдэдэг байһан гээшэ.

Чингисэй хүбүүдэй, ашанарай үедэшье, хожомынь элдэб хаанта Монгол гүрэнүүдэй үедэшье монгол хаашуулай мэдэлдэ буряадууд байдагаараа байгаа.

XVII зуун жэлэй нэгэдэхи хахадта Байгал шадар бии болоһон оросууд буряад зониие «мунгалнууд», «мунгал угтай зон» гэжэ нэрлэһэн байдаг. Оросуудһаа боложо, тиигээд «Бошогто хаанай буһалгаан, Сайн хаанай самаргаан» гэдэг хүдэлөөнһөө боложо, Байгал шадар хүлгөөтэй болоһон юм. Манай буряад зон урагшаа, зүүлжээ нүүжэ байһан гээшэ. Тиихэдэ урда зүгһөө ондоо монгол отогуудай зон олоороо нүүжэ, буряад нютагта олошорһон юм. Тиигэжэ энэ нютагтамнай сонгоол, сартуул, атаган, ашабагад, хатаган, экинат, хонгоодор гэхэ мэтэ обогтон ерэжэ, буряад зонтой ниилэжэ хамтарһан түүхэтэй.

Манай арад зон монгол угсаатанһаа таһаршагүй зон болоно, эртэ урдын сагһаа хаяа хадхажа, дүтын түрэл гарал боложо, нэгэ гүрэн түрэдэ орожо байһан зон гээшэбди. Тэрэ холын үеһөө манай арад буряад-монголшууд гэжэ нэрэ эхитэй ябаһан байха юм.

Зүблэлтэ совет засагайшье үедэ буряад-монгол нэрэ үргэнөөр хэрэглэгдэдэг бэлэй. 1920-1921 онуудта байгуулагдаһан хоёр можонууд Буряад-монгол гэжэ нэрэтэй, 1923 ондо бии болоһон республика Буряад-Монголой автономито республика гэжэ нэрэтэй бэлэй. 1958 он хүрэтэр манай республика Буряад-Монголой Республика гэжэ нэрэтэй байгаа. Республика дотор һуудаг эрхэтэд, буряадшье, ородшье, татаршье «Буряад-монгол» гэһэн нэрые буруушаагүй бэлэй.

– Теэд хайшан гээд энэ нэрэ үгы хэгдээб?

– 1958 ондо Нэгэдэмэл Нацинуудай эмхидэ (ООН-до) бодото гэшүүн болгожо, Монголой Арадай Республикые (Бүгэдэ Найрамдах Монгол Арад Улсые) абаха гэһэн асуудал хэлсэгдэжэ байгаа. Зүбшэн хэлсэлгын үедэ иимэ нэгэ асуудал гараа гэхэ. Имагтал энэ уласта, Монголой Арадай Республикада монголшууд бии бэшэ, харин Зүблэлтэ совет гүрэндэ, Хитадта, бусадшье газарта тэдэнэр бии байна. Тиимэһээ хаанахи, ямар монголшуудые Нэгэдэмэл Нацинуудай эмхидэ гэшүүн болгожо абабал, болохотой гээшэб?

Зүблэлтэ засагай ноёд сайд манай (Буряад-Монголой) түлөөлэгшэдые Москва уриба хаш. Тэндэ ошожо ерээд, тэндэ болоһон зүбшэлдэһэнэй удаа нютагаа, Буряад-Монголоо бусаад, манай ударидагшад иигэжэ дуулгаба: нэрэеэ һэлгэхэ болообди. 1958 оной нюль һарада СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй зарлиг гараа бэлэй. Тэрээн соо иигэжэ бэшээтэй байгаа:

«Буряад арадай эрилтые хараадаа абан, КПСС-эй Буряад-Монголой областной комитедэй ба республикын Верховно Соведэй Президиумэй зууршалгаар Буряад-Монголой АССР-ые Буряадай АССР гэжэ нэрлэхэ».

– Тиигэбэл бидэ баян түүхэһээ уламжалан, буряад-монгол гэһэн арад болоно гээшэ гүбди?

– Хориин ба Сэлэнгын буряадуудай уг гарбалай, отогуудай түүхэ бэшэгүүд соо буряадуудые буряад-монголшууд, монгол-буряадууд гэжэ нэрлэһэн байдаг. Тиимэһээ буряадай бүридэлдэ жэнхэни монголшууд бии байгаа.

Буряад-Монгол гэжэ нэрэ гэнтэ 1923 ондо гаража ерээ бэшэ, бүри урдань байһан юм, буряад-монгол отогуудай түүхэ бэшэгүүд соо буряадуудые буряад-монголшье, монгол-буряадшье, буряадшье гэжэ нэрлэһэн байдаг.

– Һайн даа, Ширап Бодиевич, олониитэ уншагшадай зүгһөө.

Янжама ЖАПОВА
“Буряад үнэн” һонин, 2010 оной майн 27