СОНГООЛ УГСААТАН

Буддын шажанай дэлгэржэ, бөөнэр болон бөө мүргэлтэдые хашажа байха үедэ тэдэнэр Эрхүү можын Худай голой һалаа болохо Мүрэн голой эрье шадарай нютагуудаар ажаһуухаяа ерээ һэн. Лама санаартан түбхын түрүүлэн шажан мүргэлөө буряад арадай баяд, ноёдто зорюулдаг байһан юм. Халхын баяд, ноёд ажабайдалай үльгэр жэшээ харуулдаг бэлэй. Тиимэһээ тэдэ бүхы шадалаараа эдээндэ дүтэлхые оролдохо. Харин тэдэнь али болохоор эдэниие урмашуулдаг байгаа. Халхын зарим баяшуул басагадаа тайшаанарай, зайһангуудай хүбүүдтэ хадамда үгэхэ. Жэшээнь, Шэлдэй занги нэгэ баянай хүрьгэн байһан юм. Тиихэдэ хүнүүд өөһэдынгөө дураар буряадуудай ажаһуудаг газарһаа монголнуудай һуудаг газар дайда руу ороһон аад, һөөргөө бусадаг һэн. Илангаяа монголнуудтай хилэлдэг нютагуудта байдаг буряадууд иишэ тиишээ ходо ябажа байдаг бэлэй.

Халхын Сайн хаан Байгалай зүүгээрхи, урдуурхи буряадуудай газар дайдада үни удаан саг соо үнгэлзэн һанаашархажа, тагнуулай сэрэгүүдые Сэлэнгын, Братскын, Дээдэ Зүлхын бэхилэлгэтэй острогуудта эльгээдэг байгаа. Гэбэшье буряадуудые бута сохижо, эзэмдэн абаха гэһэн эдэ һэдэлгэнүүдынь буруу һүргэгдэдэг һэн.

Сонгоолой угсаатан хүнүүд Сэлэнгэһээ ерэхэ. Эдэнэй уг бөө байһан, тэрэ Бохлой Бодиев гэжэ нэрэтэй бэлэй. Түрүүшээр тэрэ мүнөөнэй Олзоной, Хурамшын угтай буряадуудай дунда ажаһуудаг, бөө мүргэлөө хэдэг һэн. Тэдэнэр һайн ажаһуугаа. Сонгоол угтанай буряадууд боомо ба бусад үбшэн тахал эльбэ шэжээрээ сарадаг, һалгаадаг байгаа. Тэдэнэр бултадаа – эрэшүүл болон эхэнэрнүүд – тарим уншадаг бэлэй. Боомо үбшэнгые һалгаадаг таримайнгаа үгэнүүдые угайнгаа түрэлхидһөө гадна, хэндэшье хэлэдэггүй һэн. Угайнгаа нюусые буса хүнүүдтэ хэлэжэ болохогүй гэжэ тэдэнэр үри бэенэртээ захидаг байһан юм гэжэ тэдэ хэлэдэг байгаа.


А. Хантаевай гэрэл зураг

Шулуун гэжэ нэрэтэй хүн Эмнэй ахатаяа хамта Мүрэн голой нуга газарта түрүүлэн ерээ һэн. Анханда тэдэ Монголой Үнеэнэй шара нуурай эрьедэхи Хүхэ болдог гэжэ нютагта ажаһуудаг байһан юм. Тэдэ Шүхэр ноёной отрядтай хамта иишэ ерээ һэн. Аха дүүнэр отрядһаа үлэжэ, Олзон угтанай Гахан нютагта түбхинэбэ. Олзонтон удабашьегүй тэдэниие үлдэжэрхибэ. Тиихэдэнь тэдэ Мүрэн голой нугада һуурижаба. Эндэ тэдэ наһа бараһан буряадуудай бэлбэһэн эхэнэрнүүдые һамга абаһан байгаа.


Эдэнэй үри бэенүүд сонгоол угсаатанай үндэһэ һуури табяа һэн. Энэ угтан захиргаанай талаһаа харануудай угсаатанда ороод, Худайн Степной дүүмэдэ мэдэлтэй байба.

Сэлэнгын сонгоолнууд бүлэг бүлэгөөрөө удаа дараалан ерэһэн юм. Тэдэнэй ноёниие Үхин гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Тэрэниие Үхин зайһан, тайшаа гэжэ нэрлэдэг байгаа. Үхинэй дүтын түрэл гаралай хүнүүд олоороо наашаа тэрэниие дахажа ерээд, тэрээндэ иигэжэ хэлэбэд: “ Маанадһаа урда ерэһэн хүнүүд ородуудтай танилсаад, Орос гүрэнэй албатад болоһон байна. Тэдээндэл адляар бидэниие Оросой албата болохоор зууршалыт”. Үхин тэдэниие найдуулба. Һая ерэгшэдые тэрэ шадарай ой соо байрлуулба. Үхин өөрөө Сэлэнгын, Итанцын ноёдто ошожо, намда сэрэг үгэжэ туһалыт гэжэ хандаба ха. Юундэб гэхэдэ, һая ерэгшэд намайе хюдаха, юумыемни буляажа абаха, алажашье болохо. Ород ноёд сэрэг эльгээбэ. Сэрэгшэд һая ерэгшэдтэй тэмсэжэ оробо. Үймөөнэй үедэ нэгэ залуу эхэнэр Үхинэй мориной хударгаһаа шүүрээд, намайе абарыт гэбэ. Үхин тэрэниие мориндоо һуулгаад, үймөөнһөө гаргажа абарба. Хожом Үхин тэрэ эхэнэрые һамга абаа һэн. Тэрэнь найман үхибүүдые түрэбэ. Эндэһээ эхилжэ, Үхинэй найман уг үндэһэн дэлгэрһэн түүхэтэй. Үхинэй тэрэ һамганһаа гараһан хүбүүдэй үринэр үдэжэ олошорһон гэдэг.

Сонгоолнуудай үри һадаһад:

1. Шулуун

2. Ярбаахай

3. Үмдэн

4. Үбээдэй

5. Үхэржэн

6. Соосой

7. Бардааха

8. Бардам

Буряад арад нэгэн адли ёһо заншалнуудтай, гурим дүримүүдтэй. Буряад угсаатад – эхирэд, булгадууд, хори, хонгоодорнууд хадаа эртэ урдын монголнууд болоно, харин монголнууд хадаа Түб Азиин эртэ урдын арад гээшэ. Мүнөөнэй байдалаар дээрэ дурсагдаһан угсаатадһаа гадна, нэн түрүүн сонгоол, сартуулнуудые оруулалсан, буряад арад хадаа ниитэ нэгэн үндэһэ яһатан болоно бшуу гэжэ “Буряад үнэнэй” ахамад редактор, Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев тэмдэглэнэ.


Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>