ХОНИ ГАРГАЛГА

Табан хушуу мал ажалтай буряад зон малаа хараха, түл абажа олошоруулха, тэрэнэйнгээ арһа, нооһоор гэр бараа, гутал хубсаһаа оёхо, һү тоһоорынь, мяха шуһаарынь эдеэ хоолоо хэхэ гэхэ мэтээр малай ашаг шэмэ ажабайдалайнь гол түлэб түшэг тулгуури болоһон байна. Малай мяха ажаллалгада олон жэл соо нарижуулан асарһан тон тусгаар гурим, ёһо заншал болоһон дүршэл бии гээшэ.


Мүнөө урданайнгаа ёһо заншал мэдэхэгүй, һургаалгүй заримашуул табан хушуун малай түрүү хониие толгойень сохижо гү, али хоолойень отолжо, улаа нэлээн шуһаарынь оршон тойрониие будажа байхыень харахада, һүрөөтэй байдаг. Иигэжэ амитаниие тамалжа огто болохогүй. Шуһыень газарта адхажа, зобоожо алаа һаа, хэшэггүй муу, хонин үдэхөө болидог гэжэ хэлсэдэг байгаа. Нээрээшье, тиимэ байгаа гэдэг. Малай хэшэг зайлажа, нүгэлынь хизаарлашагүй ехэ байха гэжэ аха үбгэднай залуушуулые яажа түргөөр хониной амииень табюулжа, сэбэрээр үбшэхэ, үеэрнь булгалха тухай заажа үгэгшэ, харуулагша бэлэй.

Бүхы мяхыень үеэрнь булгалжа эбдэхэ арадай дэмбэрэлтэй заншал мүн. Һүхөөр сабшажа бутаруулха гээшэ хэшэгээ зайлаһан ахиршуулай ааша мүн болоно.

— Халуун хушуута хониндоо амандань тоһо түрхеэд, гарган гаргатараа зөөлэхэнөөр хандан, шэхэндэнь маани уншан дуулгаха юм. Тиигээд адагуусан түрэлһөө зайлажа, арилагсан сухабаадиин орондо түрөөрэй гэхэ. Хониёо өөдэнь харуулжа хэбтүүлээд, хойто хоёр хүлыень татуулаад, тон хурса хутагаар үбсүүнэйнь дорохи шуһагүй нимгэн ханшарыень гарай багтахаар отолжо, тон түргэн баруун гараараа шэхэжэ үрсыень соолоод, хүнды сээжэ соонь хабһануудай уулзадха нюрган дээрэ няалдаатай байһан гүрэгэр голыень таһа татадаг юм. Голоо таһалуулһан хонин гансата мэдээ табяад, амяа табидаг гээшэ.


Гаргаһан нүхэеэ модоор тэртэдээд, арһыень үбшэхэ саг ерэхэ. Ерэхэдээ һуга самиинь үһэгүй халсагайн заха барижа, халсагай ба үһэтэй арһан хоёрой хилэ дээгүүр ерэхэ юм. Тиихэдээ арһаяа гутаахагүйт. Халсагай һарьмай бүтэн байха, уран һамгад бээлэй оёхо бшуу. Тагалсагуудайш, тэг дундуур арһыень отолхо годонойнь хахад арһандаа үлэхэ. Арһанай мушхалаада орохо годон байха. Тагалсагтань орооһондо бусалгаха хуйха арһан байха бшуу. Арһыень хутагаар үбидэггүй, харин нюдаргалжа үбшэдэг юм. Тиихэдэ арһаашье гутаахагүй, мяханайшье һудаһан отологдодоггүй гээшэ.

Гэдэһыень гаргажа, холо болгоһон хойноо, үбсүүгынь урдаһаань хадажа, гэдэргэнь шамаад, сээжэ соохи шуһынь удхажа абаха хэрэгтэй. Зүрхыень отолжо, шуһыень гаргаха. Гол һудаһанай шуһые нидхэрэн, сээжэ соонь гаргаха.

Тон сэбэр мяхан арһан дээрэ үлэхэ зэргэтэй. Дотор, хото, гэдэһэн гэхэ мэтэ гэдэһэ аршагшын мэдэлдэ орожо, мүн заншалта ёһоор сэбэрлэгдэн аршагдаха. Хотынь хахалангүй, сэбэрээр аршаха. Сэбэр шуһыень хотодонь хэжэ болгоод, хотоотой шуһа хотоноороо эдихэ ёһо заншал бии юм.


Бүдүүн гэдэһэн соонь сэбэр шуһанай үлэгдэл болохо бүлинтэһэн шуһан дээрэ шүлэнэй хоёр шанага уһа, өөхэ жэжэхэнээр хэршэжэ, дабһа мангир хээд шанахат. Энэмнай одоол амтатай эреэлжэ гээшэнь болоно. Үрсын мяха, уушха, һэмжэ өөхэнһөө жолоо шэнгеэр зүһэжэ, нарин гэдэһээр жэбжытэр орёогоод, ормог хэжэ шанаха. Ормог уйгаргүй амтатай юм. Хошхоногыень урбуулаад шаналсаха ёһотой. Һархинсагынь арилгаад, досоонь эльгэ хэршэжэ, һонгино, мангиртайгаар хээд шанахада, тон амтатай байдаг. Эльгэ, һэмжээрнь һугабша хэхэ. Тархи, тагалсагыень сэбэрээр хуухалаад, ялайтар угаагаад, орооһондо бусалгажа, амтатай шүлэ уухада болохо. Зуун хонитой айл гаргаһан хонинойнгоо тархи тагалсаг, гүзээ һархинсаг хаяжа байгаагүй. Гаргаһан хонинойнгоо бүхы гэдэһэ дотор амтатай хоол болгожо эдидэг баян дүршэлтэй, тогтомол һайн һайхан ёһо гуримтай зон гээшэбди. Хэрбээ хүнэй тагалсагуудаа хаяа һаа, шоо үзэжэ, шобто хаража, "хэшэгһээ зайлахаш" гэжэ зэмэлдэг һэн. Энэ тон зүб арадай һургаал байгаа бшуу.

Мүнөө эхэ, эсэгын һургаалгүй заримашуул тархи, тагалсаг тоонгүй хаядаг зантай болонхой юм. Мүнөөнэй хүндэ саг һургаалгүй заримашуулые арадай һайхан заншалда һургаха бэзэ.


Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>