ХОНИН ТӨӨЛЭЙ БА ХҮНДЫН ТАБАГУУД

Хушуутын түрүү хонин болбол бүхы хэрэг бүтээхэ шарууһан болодог гээшэ. Орон нютагайнгаа обоо тайлган тахилганда, түрэ найрта, айлшадые угтан хүндэлэлгэдэ хонин шарууһан ехэ хүндэ гэжэ тоологдоно.

Шарууһан болохо тарган хониие иигэжэ түргэн үрсэлжэ гаргаһанай һүүлээр, шарууһан болохо мяхые тон тэнсүү мяхатайгаар булгалан эбдэжэ, шанахаар болгохо. Нэн түрүүн гурбан түрүү мяха абаха: төөлэй (бүһэтэй түрүү хүндэ табиха), ууса (эхэнэр түрүүдэ табиха), үбсүү (лама гү, али ноён хүндэ табиха), саашадаа табагуудай нэрэтэ мяха бэлдэхэ.

Малай үе мүсэнь баран танюуһатай, нэрэтэй, илгамал зорюулгатай. Эрэгтэй хүндэ — сээжэ мяха, эхэнэр хүндэ ууса мяха табидаг гээшэ. Сээжын нэрэтэ мяхан гэхэдэ: хоёр дала, хоёр адхаал, хоёр үндэр хабһан, хоёр үргэн. Хамта найман болоно. Уусын хоёр һүүжэ, хоёр можо, хоёр шагайта — хамта зургаа. Табагай нэрэтэ мяхан хамта арбан дүрбэ болоно. Энээн дээрэ гурбан түрүү мяха нэмэхэдэ, хамта арбан долоо болоно бшуу.

Һээр, үндэр хабһан, дала мэтэнүүд бүһэтэй хүнэй табагта залааһан болохо. Эдэл мяханууд төөлэйн хоёр тээ табигдаха. Тиихэдэ дала — төөлэйн дээдэ талада, төөлэй дундань, доодо таладань үндэр хабһан гү даа, юрэдөөл, хүндын мяхан орохо. Можын сэмгэ баһал бүһэтэй хүнэй хүндэдэ орожо болохо.

Ууса, үбсүүн эхэнэрэй табагта залааһан болодог ёһотой. Хоёр тээнь мүн лэ хүндын мяханууд табигдаха. Хүндын табагта адхаал оронгүй байжа болохо, хүндэгүйшэг мяхан.

Үншэн хабһан, харти, хүзүүн, булшан — эдэниие айлшанда табихагүй — хүндэгүй мяханууд гэжэ тоотой. Айлшаниие хүндэлэлгын эдеэндэ хониной үншэн (богони) хабһан, далын мэнгээрһэ (мүнгөөрһэ), үбсүүнэй бүдэрхэй (хальһа), һэбэргэдэһэ сээрлэдэг. Төөлэй уусын мужануудта (хоёр таладань) гэдэһэ доторой зүйлнүүд ородоггүй.

Басаганай хэшэгтэ ууса, үбсүүн, үргэн (үрүүн), шагайта болоод хүндын мяханууд бултал ороходонь болоно. Төөлэйл орохогүй юумэ ааб даа.

Бэриин хэшэг табилган дээрэ иигэжэ үреэдэг:

Үльмы дээрээ үндэлзэн үргэхэнь болтогой!

Хадамда гараһан басаганда захяа-дуун соо мүн лэ иимэ үгэнүүд байдаг:

Хүндэлхэдэжэ һуугаарай.

Иигээд ерэхэдэ хүниие хүндэлхэ, угтаха, үдэшэхэ, хэшэг, бэлэг, энжэ үгэхэ гээшэмнай манай арадай ехэл дэмбэрэлтэй хэрэг болоно.

Хониной мяхан, хүндын табаг тухай эхилһэнээ саашань үргэлжэлүүлхэдэ иимэ байна.

Бэшэ үлэһэн нюрга, һээр, хүзүүн юрын мяхан гэгдэжэ, мүн лэ юрын мяхан табагуудые бэлдэжэ болохо, үлэһэн бүхы юрын мяха, гэдэһэ дотор арбан долоон табаг соо тэнсүүгээр хубаажа хээд, дээрэнь түрүү ба нэрэтэ мяха табижархихада, мяхан табаг бэлэн болобо гээшэл даа.

Амаргал алаһан хүн эдидэг, айлшанай табагта ородоггүй. Түрүү үбгэндэ төөлэй табиха, удаадахи айлшадта хоёр далатай табаг табигдаха, саашаа шатаараа табигдаха, эхэнэрнүүдтэ мүн тэрэшэлэн, гурбан хүндэ нэгэ табаг табяа һаа, нэгэ хониной мяхан табин нэгэн хүндэ хүрэхэ байна. Хониной мяхан нилээд хүртэсэтэй гээшэ. Дотор мяхан, хототой шуһан, эльгэнһээ бэшэ табагуудта хубаагдан хэгдэнэ. Хототой халуун шуһан бүдүүн гэдэһэтэй эреэлжэ хоёр тусгаар хүндэ болодог: айлшадай гар дамжан амасагдана. Эльгэн һугабша шарагдажа, айлшадта халуун һугабша дурадхагдана.

Бүхы айлшадта мяхан табагуудые табижа дүүргэмсээрээ, үбгэн аха захада: "Мяхан табагымнай бариит!" — гэжэ мэдүүлхэдэ. Үбгэн түрүү: "Табаг баригты!" — гэжэ доронь зэргэлжэ һуугшада гараа дэлгэн мэдүүлхэ ёһотой. Тэрэ урдаһаань: "Та баригты" — гэжэ харюусаха.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА