АЙЛШАНИИЕ САГААН ЭДЕЭГЭЭР ХҮНДЭЛЭЛГЭ

Шэнэ шанаһан һүтэй халуун сай амһарынь бүтэн аягада хэтэрмэ халимаар дүүргэнгүй аягалаад, баруун гарайнгаа тохоног зүүн гараараа дүнгэн, айлшандаа бариха ёһотой. Түгдэрхэй, түүрхэй гү, али гантанхай, барюулынь хэлтэрһэн аяга, амһарта соо хүндэ эдеэ, унда баридаггүй юм. Ямаршье табаг түхеэрхэдээ, үлүүсэ дундаар хэхэгүй, аяга табагай мүгэ (хүбөө, заха) харагдуулхагүйе оролдодог байгаа. Хэрбээ ёһо заншал дүүргээгүй һаа, харуугай гү, али үгырхын тэмдэг болоно.

Алибаа юумые хүндэ доро дохин гү, али зарим ушарта үлэ мэдэг дохин татажа баридаг, үгэдэг, һарбайдаг. Дээрэһээнь хаража, хэбэргүй эридээр һарбайжа үгэбэл, нохойдо хаяжа үгэһэнтэй адли болоно. Хүнэй һарбайһан юумэ шобто, ходо татан абаа һаа, буляажа абаһантай адли.

Айлшадта эдеэ, унда барихадаа, ахамадһаа эхилэн баридаг. Үеын, адлирхуу наһанай зондо эрэгтэйһээнь эхилжэ баридаг. Айлшанда мяхан табаг табихадаа, ямаршье мяханай түрүү талынь (амиды ябахадаа, дээдэ тала, үгы һаа толгой тээшээ хараһан хажуунь) айлшан тээшэ харуулаад табиха. Үзүүртые (хутага, һэрээ) эшэ барюулаарнь табиха, гартань барюулжа болохо.

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Буряад зон гэрэй эзэдэй эдеэ, хоол унда бэлдэжэ байха үедэ орожо ерэбэл, хэдышье яаралтай ябаа һаа, сай, эдеэнһээ ама хүрөөд гараха зэргэтэй. Эдеэ, унда бэлдэжэ, болгожо байхада, хүнэй орожо ерэбэл, гэрэй эзэд баярлажа: "Һайн хүн һанаагаар, халуун эдеэн дээрэ ерэбэлта", — гэдэг. Ороошо хүн: "Һанаһан айлда — болоһон эдеэн",— гээд баһал эзэдые баярлуулдаг байгаа. Илангаяа болоһон гэдэһэ дотор дээрэ дайралдабал бэлгэшээжэ: "Мори һайтан байна", — гэлсэдэг. Тиимэһээ “Болоһон эдеэнһээ ама хүрэ, бууралһаа үгэ дуула” гэһэн арадай һургаал үгэ бии.

Хоорондоо ярихадаа, урилдажа үрдилсэжэ ярихагүй, бэе бэеынгээ хэлэхые хүлеэжэ хөөрэлдэдэгые эгээ эрхим гэдэг. Хэлэжэ байһан үгыень хүлсэн шагнахаһаа эхилээд, гэрэй эзэд айлшадаа али болохоор хүндэлдэг ёһотой.

Айлшанай байхада, хүүгэд шууялдангүй, урдуур хойгуурнь гүйнгүй, журамтай байха ёһотой. Айлшанай байхада элдэб олон юумэ асуужа, шанга шэрүүнээр дуугархые, үхибүүдээ зандарха, харааха, зэмэлхые сээрлэхэ ёһотой.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА