МЯХАН ТАБАГТА ХАБААТАЙ НЭРЭНҮҮД

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Буряад хэлэнэй үгын бүридэл ехэ ехэ бүлэглэлнүүд боложо хубаардаг. Тэдэниие семантическа полинууд гү, али тематическа бүлэгүүд гэжэ нэрлэдэг. Жэшээнь, эдеэ хоолой нэрэ томьёонууд нэгэ тиимэ бүлэглэл болодог. Энэнь дотороо баһа хэдэн бүлэг болодог. Эдэниие лексико-семантическа бүлэгүүд гэдэг юм.

Байгалай үмэнэ һуудаг буряадууд эндэхи шэрүүн уларилда тааруулан, үл хоолтой, калори ехэтэй эдеэ бэлдэжэ эдидэг байһан. Эртэ урда сагһаа буряадууд нүүдэл байдалтай, мал ажахы эрхилжэ һуудаг байгаа, тиимэһээ мяхан болон сагаан эдеэн буряад зоной гол хоолынь болодог һэн.

Мяхан гээшэ белок ехэтэй, үнэтэй сэнтэй хоол гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Энээниие тухайлха буряадууд илангаяа үбэлэй шэмэрүүн сагта мяхан хоолые гол болгодог байгаа. Мяхан хоолые түхэреэн жэл соо эдижэ байбал, тэрэ бэедэ балай һайн бэшэ гэдэг. Тиимэһээ зундаа буряад зон мяханай хорые бэеһээ гаргажа, гол түлэб сагаан эдеэгээр байдаг, заримдаал хони шарууһалдаг байһан.

Үбэлдөө эдихэеэ нилээд ехэ мяха нөөсэлдэг байгаа. Энэнь үүсэ гэжэ нэрэтэй. Урдань тон үгытэй хүн нэгэ бодо мал худалдажа абаад гү, али ажал хэһэнэй түлөө абаһан малаа үүсэлдэг һэн. Жэшээнь, Намсарайн Хусын «Цэрэнпил» гэһэн туужын баатар Сэдүүгэй Цэрэнпил тиимэ байгаа. Арбаад малтай айл, жэшээнь, тэрэл туужын баатар Найртын Галшатан хоёр халуун амин, хорёод малтайшуул, хоёр гурбан бодо үүсэ болгодог һэн. Хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Л. Линховоин «Агын буряадуудай ёһо заншалнууд» гэжэ 1999 ондо гараһан ном соогоо энээн тухай бэшэһэн.

Бодо гэһэн үгөөр үхэр, адууһан, тэмээн гурбые нэрлэдэг байһан. Харин үхэрые илгажа нэрлэбэл, эбэртэ бодо мал гэнэ. Үүсэ хэхэ малаа эртээнһээ шахадаг байгаа. Тэрэнээ үүсэ тэжээхэ, үүсэ шахаха гэжэ нэрлэнэ. Илангаяа олон жэлдэ түрөөгүй байтаһан адууһан гү, али һубай үхэр түрүүн үүсэ болодог юм.

Мяханай һайса хүрэдэг болоһон үеэр гэхэ гү, али ноябриин һүүл, декабриин эхин багаар айл бүхэн үүсэ хэдэг байгаа. Энэнь үүсын хаһа гэжэ нэрэтэй. Зарим айл үүсэдэ нэмэри болгожо хони гаргадаг. Мүн хээрын ан – хандагай, гүрөөһэ, шандага, хэрмэ гэхэ мэтые олзоборилдог байһан.

Буряад зон малай ами таһалхые «алаха» гэжэ хэлэхэеэ сээрлэжэ, мал гаргаха гэдэг юм. Мори, үхэр гаргахадаа, тархииень һүхөөр сохижо бүглэрүүлээд, унашаһан малай гүрөөень (ородоор «сонная артерия») таһа отолжо, тэрээгээр гараһан шуһые амяараа амһарта соо гоожуулжа абадаг. Тиихэдээ газарта адхаруулхагүй, тэрэ сээртэй. Шуһыень газарта адхажа байжа, мал зобоожо алабал, хэшэггүй муу, мал үдэсэгүй болохо гэдэг байһан.

Хони, ямаа тусхай аргаар гаргадаг байһан, тэрэнь үрлэхэ (үрлэлгэ) гэжэ нэрэтэй. Энэ эртэ урда сагһаа мэдээжэ арга гэдэг. Нюрган дээрэнь хэбтүүлһэн хониной үбсүүнэй доохонуур гэдэһыень гэхэ гү, али шуһагүй нимгэн ханшарыень тон хурса хутагаар гарай багтахаар отолжо, тон түргэн баруун гараа шэхэжэ, үрсыень, тиигээд хүнды сээжэ соонь хабһануудай уулзадха дээрэ нюргандань няалдаатай байдаг гүрэгэр улаан голыень таһа татахада, хонин гансата мэдээ алдажа, тииһээр ами табидаг. Тиихэдээ маани уншажа, «Адагуусан түрэлһөө зайлажа, арилагсан Сүхэбаадиин орондо түрөөрэй» гэжэ шэхэндэнь шэбэнэн хэлэхэ юм гэдэг.

Гаргаһан малаа үбшэхэдөө, арһыень гутаахагүй гэжэ оролдон, халсагай арһан үһэтэй арһан хоёрой уулзадха дээгүүр хутагаараа ерэхэ. Таарахаар газартань хутагаар бэшэ, харин зангидаһан гараараа арһыень хууладаг. Энээниие нюдаргалжа үбшэхэ гэдэг.

Арһыень үбшэһэн хойноо гэдэһэ пооторхыень гаргажа, хажуу тээшэнь болгоходонь, тэрэнииень эхэнэр зон ажалладаг. Энэнь гэдэһэ аршаха гэжэ нэрэтэй. Арһан дээрэнь сэбэр мяхан үлэхэ ёһотой. Тэрэнээ тэндэнь хуби хубяар һалгахые мяха эмдэхэ гэдэг. Мяха эмдэхэдээ, буряадууд тэрэниие һүхөөр сабшадаггүй, яһан бүхэниие хутагаар мяханһаань һалгадаг, эбэртэ бодо малай мяхые түрүүн дундуурнь, бэлхүүһээрнь хоёр болгодог, тиигээд урда, хойто хубииень ами амяарнь эмдэдэг. Тиин юундэ яһа буталхагүй, харин заабол үеэрнь һалгаха гэдэг байгааб гэхэдэ, тэрэ амитанай шэнэ түрэлөө оложо дахин түрэхэдэнь, яһаниинь бүтэн байха ёһотой гэдэг.

Түрүүн урда хүлнүүдыень хабһануудтайнь гэхэ гү, али ха гэдэгыень бэеһээнь һалгаадаг. Тиигээд далыень адхаалһаань, харин адхаалыень богто сэмгэнһээнь һалгааха. Дала гээшэ нюрганай дээдэ талада бандаг гурбалжан түхэлтэй хабтагар яһан юм. Адхаал гээшэ далатаяа хамта байһан, дундаа сэмгэтэй, сорго дүрсэтэй яһан. Далаһаа һалгаагдахадаа, адхаал сэмгэн гэгдэдэг. Малай шэлбэ адхаал хоёрой хоорондохи яһые богто сэмгэн гэдэг.

Һүүлээрнь хабһан бүхэниие ганса гансаарнь абадаг. Хабһан гэжэ һээрһээ үбсүүн хүрэгэрхи нарин тахир яһануудые хэлэнэ. Үншэн хабһан гээшэ дала талын дээдэхи нэгэдэхи хабһан, үндэр хабһан – доодо талын хоёр томо хабһан. Малай хойто хубииень мүн лэ хэдэн хуби болгожо эмдэдэг. Уусыень һүүжэһээнь, тиигээд можыень шэлбэһээнь һалгаадаг. Ууса гээшэ нюрганһаа доошо һүүл хүрэтэр байдаг яһан. Һүүжэ хадаа гуяын сэмгэнэй дээдэ талада уусатай холболдоод байдаг нүхэтэй яһан. Можо – гуяын ташаанай яһан. Шэлбэ – үбдэгһөө доошо табгай хүрэтэрхи хүлэй яһан.

Намар гаргаһан малайнгаа мяхые торхо, һаба гэхэ мэтэ соо хэжэ хүргэдэг мяхые нари гэдэг. Тэрээндэ хабһанууд, нюрганай яһанууд, хажуу мяхан болон бусад һайн мяхан ородог байгаа. Зариман энэ нарияа һүүдэр газарта саһанда буладаг һэн. Иимэ мяхан шэмэ шүүһэеэ алдангүй, гаргаһаар мяхан шэнги хадгалагдадаг юм. Урдань баян зон гол түлэб бодын урда талын мяхые томо-томохоноор шанажа эдидэг байгаа. Энээниие мяха бүхэлеэр шанаха гэдэг. Шадал багатайшаг зон ехэнхидээ мяхаяа жэжэхэнээр хэршээд, шүлэ хэжэ эдидэг һэн. Гэбэшье бүлынгөө урдаа хараха хүнүүдтээ бүхэли мяха шанажа үгэдэг байһан.

Шүлэн хэдэн янза байха. Тусхайлбал, намар үүсэ хэхэдээ, малайнгаа зүрхэн, эльгэн, бөөрэ, хошхоног дүрбэнһөө бэшэ пооторхыень һайса угаагаад, гүзээн соонь хэжэ хүргэдэг. Үбэлдөө энээнээ оруулжа, тэбшэ соо һүхөөр хэршээд, мяхантай холижо шанадаг байгаа. Энэнь хирмасын (хирмасатай) шүлэн гэжэ нэрэтэй юм. Иимэ шүлые балай хүндэтэй эдеэн гэжэ тоолодоггүй тула айлшадта хэжэ үгэдэггүй байгаа.

Урдань шүлэндөө холидог юумэниинь орооһон байгаа. Ехэ тогоон гү, али горшоог соо нилээд шулагдаһан яһатай мяха үйжэ, орооһонойнгоо үлтиртэр бусалгаад, үшөө тэрээндээ агтай, хатааһан хүдөөгэй мангир хэхэдэнь, тон амтатай шүлэн болодог һэн. Энэнь орооһоной шүлэн гэжэ нэрэтэй. Мяха угаа жэжэхэнээр хэршээд, эм болгон уудаг шүлэн гэдэг. Тон шэнгэн шүлые уһан шүлэн гэдэг. Совет засагай үедэ олон янзын шүлэн бии болоо гэбэл: талхатай шүлэн, будаатай шүлэн, ногоотой шүлэн, улаан шүлэн, загаһанай шүлэн г.м.

Орооһоной гү, али һула шүлэндөө хэршэмэг (хирмаса) хэршэжэ үйгөөд, горхо соо байлгажа үдхэрүүлһэн сагаа тэрээндээ хэжэ бусалгадаг, мүн талха һамардаг байгаа. Энээниие аарса халааха гэдэг. Буряад зондо хонин гээшэ бүхы хэрэг бүтээхэ шарууһан болодог юм. Тиин тэрэнэй мяха, дотороор элдэб амтатай хоол хэдэг. Хотодонь хэжэ болгоһон сэбэр шуһые хототой шуһан гэдэг. Мүн гэдэһэн соо шанаа һаа, тэрэнээ гэдэһэтэй шуһан, шудхаһан шуһан гэдэг.

Бүдүүн гэдэһэндэ хэршэһэн эльгэ, өөхэ, мяха, мангир, бүлинтэһэн шуһа шудхаад шанадаг. Энэ хоол эреэлжэ, зарим газарта хиимэ гэжэ нэрлэгдэдэг. Энээнтэй дашарамдуулан хэлэхэдэ, мяхан хоол Буряад ороной элдэб нютагуудта зарим тэды илгаатайгаар бэлдэгдэдэг, нэрлэгдэдэг байжа болохо юм.

Урбуулһан хошхоногые амяарайнь гү, али нариихан зуруудаар хэршэһэн гэдэһэ, үрсэ гэхэ мэтээр дүүргэжэ шанадаг.

Гол түлэб далаһаа абтаһан амтатай мяха малай уураг тархитай хамта тон жэжэхэнээр хэршээд, мангир холижо, нарин гэдэһэндэ шудхаад шанадаг. Энэ тон амтатай, шүүһэ ехэтэй эдеэе тархи гэдэг. Үбэлдөө хаа-яа амтархажа эдихэеэ 17, али хүндэтэй айлшадта табихаяа 10-15 иимэ тархи бэлдэдэг байгаа. Мүн эльгэн өөхэн хоёрые татаад, баһа иимээр гэдэһэн соо хэхэдэнь, тархиһаа дутуугүй амтатай эдеэн болодог.

Хониной гэдэһэнэй нэгэ хубииень жэжэхэн мяха, өөхөөр гү, али хэршэһэн эльгээр, һонгино мангираар дүүргэжэ болгоһон хоолые һархинсаг гэдэг. Тэрэнэй захань холбожо оёгдоһон гү, али нариихан модоор торгогдоһон байдаг.

Үрсын мяха, уушха, һэмжэ нариихан утаар зүһөөд, тэрэнээ нарин гэдэһээр орёоһон хоолые ормог (орёомог) гэдэг.

Хони, ямаа гаргахадаа, хотиргойдо (двенадцатиперстная кишка) шуһа шудхаад, гүзээнэй нариихан талыень үзүүртэй модоор сүмэлөөд, тэрэнээ һэмжээр болон нарин гэдэһээр орёогоод шанадаг. Тэрээниие гүзээн гэдэг. Зунай сагта хони гаргахадаа, эльгыень сог дээрэ шараад, тэрээндэ халдаһан нүүрһыень арилгаад, һэмжэн өөхэндэ орёогоод, шородо хадхажа, тэрэнээ сог дээрэ гү, али багахан дүлэн дээрэ дахин шарадаг. Энээниие һугабша гэнэ.

Үзүүртэй модохондо мяха хадхаад, сог дээрэ шарахадаа, тэрэнээ шородо шараһан мяхан гэдэг.

Урдань буряад эоной үүсын мяханиинь дулаан болотор гэхэ гү, али май һара шахатар хүрэдэг һэн. Хэрбээ хабар үүсэһээ мяханай үлөө һаань гү, али бүри эртүүр — декабрь, январь һарадашье хара мяхаяа 30–40 сантиметр утаар зүһөөд, амбаар соогоо гү, али гэрэй хушалта доро хатаагаад, зундаа эдидэг һэн. Энэнь борсо гэжэ нэрэтэй. Яһала һэбхэгэр, зөөлэн байгаа. Харин дулаанай сагта мал гаргабал, мяхаяа бүри нарииханаар зүһөөд, батаганаагүй һүүдэр газарта үлгэдэг һэн. Тиигэхынгээ урда мяхаяа дабһатай халуун уһан соо хээд гү, али талха түрхеэд үлгэдэг байгаа. Тэрэнээ буураһабшалха гэхэ. Иимэ мяхан шэлдэн хатуугаар хатадаг һэн. Тэрээгээрээ зунай сагта орооһотой шүлэ шанажа эдихэ байгаа.

Зарим айлнууд намар хони гаргажа арһыень үбшөөд, толгойень һалгаад, мяхыень эбдэнгүйгөөр, хамаг доторынь арилгаад, шуһыень шудхаад, мяхан соонь хэжэ, тэрэнээ бүхэд гээд хүргэжэрхидэг байгаа. Энээнээ хабар задалхадань, мяханиинь һая хони гаргаһан шэнги шэнэ зандаа байдаг һэн ха.

Хониной ууса

Зарим хүнүүд холо аянда ябабал, мяхаяа хэршэжэ, хайлуулһан өөхэн соо тэрэнээ шараад, малай сууха мэтын юумэн соо хээд ябадаг һэн. Энэнь бэлээр гутахагүй, ехэл үлэтэй хоол бэлэй. Тэрэниие хуураһан мяхан гэхэ.

Мүн тиимэл өөхэн соо талха хуураад абажа ябадаг һэн. Энэнь хуураһан талхан (шамар) гэжэ нэрэтэй, бүришье гутахагүй эдеэн байгаа.

Л. Линховоиной бэшэһэнэй ёһоор, урдань бууза гэдэг татаһан мяха, өөхэ, һонгино мангираар, талхаар бэлдэһэн амтатай эдеэ ламанар, ганса нэгэн баяшуул лэ хэжэ эдидэг байгаа. Юрын зон бууза гээшые дуулахаһаа бэшэ, тэрэниие эдижэ үзөөгүй шахуу ябаһан гэнэ. Мүнөө үедэ дуратай мяхаяа дэлгүүрһээ жэлэй дүрбэн сагта абаха аргатай болоһон сагта бууза гээшые нэлэнхы олон зон хэдэг болоһон, тэрэ эгээл ехэ хүндэнүүдэй нэгэн гэжэ тоологдодог, бүгэдэндэ мэдээжэ эдеэн болоһон гээшэ. Үхэр, хони ямаадһаа гадна, буряад зон адууһанай мяха яһала хэрэглэдэг байһан. Энэ болбол бэедэ ехэ һайн хоол гэжэ тусхай шэнжэлгэнүүд харуулаа юм.

Адуунай мяхаар баһал амтатай хоол бэлдэгдэдэг. Жэшээнь, адуунай шанаһан шуһан шабай гэжэ нэрэтэй. Мориной үбсүүе оморюун гэхэ. Болгоһон бүдүүн гэдэһэниинь омһон гэжэ нэрэтэй. Адуунай дотор өөхэн арьбан, харин тархиһаань эхилээд дала хүрэтэрхи хүзүүнэй гүбыһэн өөхые далан гэдэг. Һүүлшын хоёр эдеэе түүхэйгээр зоогол-ходо болохо байгаа.

Гэбэшье обоо тахилганда, түрэ найрта, айлшадые хүндэлэлгэдэ хонин шарууһан лэ гол болодог һэн ха. Гурбан хүн бүридэ нэгэ-нэгэ мяхан табаг бэлдэбэл, нэгэ хониной мяхан 51 хүндэ хүртэдэг юм гэжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Б. Ж. Цырендоржиева «Байгал» журналай 3-дахи дугаарта 1994 ондо хэблэгдэһэн «Буряад зоной ёһо заншал, һургаал ба хүмүүжүүлгэ тухай» гэһэн статья соогоо, мүн һүүлдэнь бэлдэһэн ном соогоо бэшэнэ.

Гэрэл зураг: Далай Галсанов

Тус багшын харуулһанай ёһоор, шарууһан болохо мяхые тон тэнсүү мяхатайгаар булгалан эбдэхэ. Тиигээд тэдэнээ, гэдэһэ доторыень ехэ тогоон соо болгожо, хэдэн янзын мяхан табаг бэлдэдэг байгаа. Гурбан түрүү мяхан байха: төөлэй — бүһэтэй түрүү хүндэ табиха, ууса — эхэнэр түрүү хүндэ, үбсүү — лама гү, али ноён хүндэ табиха. Тиигээд нэрэтэ мяха бэлдэхэ. Эрэ хүндэ табигдадаг сээжын нэрэтэ мяханууд гэбэл: хоёр дала, хоёр адхаал, хоёр үндэр хабһан, хоёр үргэн. Хамта – найман. Эхэнэр хүндэ табигдадаг уусын нэрэтэ мяханууд: хоёр һүүжэ, хоёр можо, хоёр шагайта — хамта зургаан. Табагай нэрэтэ мяхан бүхыдөө 14 болоно. Түрүү мяхануудтаяа — 17.

Үншэн хабһан, харти, хүзүүн, булшан мэтын мяхан хүндэгүйдэ тоологдодог тула айлшадта табигдадаггүй.

Нюрга һээр, хүзүүн мэтын мяханууд, гэдэһэ дотор юрын мяхан табагуудта ородог. Тэдэниие 17 табаг соо тэнсүүгээр хубаажа хэхэ.

Түрүү үбгэндэ төөлэй табиха, удаадахи айлшадта хоёр далатай табаг табигдаха, саашаа шатаараа табигдаха. Эхэнэрнүүдтэ мүн тиимээр табижа, гол түлэб гурбан хүндэ нэгэ табаг зорюулжа табибал, нэгэ хониной мяхан 51 хүндэ хүрэдэг нилээд хүртэсэтэй зүйл болоно. Мяха айлшадта табилга өөрын нарин ёһо гуримтай байһан, тэрээн тухай Б. Ж. Цырендоржиевагай хүдэлмэринүүдтэ дэлгэрэнгыгээр хэлэгдэнэ.

Д. Л. Шагдарова (БГУ),
“Буряад хэлэнэй шухала асуудалнууд”,
Улаан-Үдэ, Буряадай эрдэмэй хэблэл, 2007