САГААН ЭДЕЭН

Сагаан эдеэн табаг

Буряад зоной эдеэн соо сагаан эдеэн эгээл үлэтэй хоол мүн. Хүндэтэ айлшанаа сагаан эдеэнэй дээжээр угтадаг заншалтай юм. Аяншадай харгы замые айрагаар сагаалан үдэшэдэг һэн. Ехэ байда түрүүлэн ерэһэн хүлэг моридой дэлһэн дээрэ сүршэн дуһааха ёһо бии.

Сагаа гээшэ гүүнэй, энгинэй, үнеэнэй һүөөр буйлуулан хэгдэнэ. Энэ эдеэмнай сарюун һайхан талын шэмэг болоһон ургамалнуудай шэмэ шүүһэнһээ бүридэнэ. Ушар тиимэһээ тоһон белок, саахараар элбэг байдаг. Тиимэл хадань тэрэниие баатар зоной ундан гэжэ нэрлэнэ бшуу.

Аарсан – Хүрэнгэ 3-4 үдэр эһээгээд, шэрэм тогоон соо хээд, нэгэ сагай турша соо бүтүүгээр бусалгаха. Шэнгэн уһаниинь дэгдээд, оёортонь сагаан юумэн үлэнэ, энэнь хадаа аарса болоно. Аарсан соо һайхан һү хэхэ, тиигээд һайса худхаха. Зөөхэй нэмэжэ амтатай болгохо.

Айраг (1) — Ээдэмэг соо хуушанайнь хүрэнгэ хээд, 3-4 хоног эһэтэрынь байлгаха.

Байлгаха үедөө модон худхуураар байд гээд лэ худхажа байха. Сагай үнгэрхэ бүри ээдэмэг дээрээ хөөһэтэжэ эхилхэ. Тиихэдээ айраг бэлэн болобо гээшэ. Айрагайнгаа удаан амтатай байхын түлөө багаханаар һү гү, али ээдэмэг нэмээд лэ худхажа байха.

Айрһан, хүшөөһэн үрмэн

Айраг (2) – Ээдэһэн һү, тараг һаба соогоо суглуулха, һаба соогоо һү, тараг хэхэ бүреэ ойр зуура бүлэдэг. Айрагайнгаа һабадаа дүүрэхэдэ, һайсахан бүлэд гээд, тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ халаагаад, һөөргэнь һабадаа эюулээд, хахад үдэр шахуу забһарлалгатайгаар бүлэдэг юм. Бүлэхэдэнь айрагынь изармаггүй боложо, дээрэнь тоһониинь илгардаг. Нэгэ һабаһаа 2-3 килограмм тоһон гарадаг байха.

Айрһан (1) – Һайхан һү бусалгажа хүргөөд, 25-30 градус болоходонь, гашалһан һү нэмээд, гашалхыень дулаан газарта табиха. Ээдэһэнэйнь һүүлдэ, хэдэн дабхар марляар шүүгээд, үлэһэн үдхэн ээзгэйень тэрэ марли соогоо орёогоод, 5-6 сагай туршада хүндэ юумээр дараад байха. Тэрэнэй һүүлээр абаад, бага багаханаар юумэн дээгүүр табяад, 35-40 градус халуунда хатааха. 1 литр һайхан һүндэ 2 томо халбага гашалһан һү нэмэхэ.

Айрһан (2)– Һүн соогоо сагаа хэжэ бусалгаад, үдхэнииень (ээзгэйень) хабтагай дээрэ хэжэ хатаадаг. Тэрэнь айрһан болоно. Энээниие хилээмэнэй орондо эдижэ болохо.

Болоһон аарса – 3 литр уһа, 2 кг түүхэй аарса абажа худхаад, 300 г. шэниисын талха холилсоод, шэрэм дээрээ болоторнь ходо худхажа байха. Һайнаар худхаагүй һаа, талханиинь монсогойржо болохо.

Брынзэ – Хониной һү бусалгаад, дээрэнь байгша үрмынь абаад, һүеэ бүлеэн болотор байлгаад, дээрэнь айраг холижо, 15-20 минута бусалгаха. Бусалгахада сайбар үдхэн юумэн болохо, энээнииень шүүжэ абаад, багаханаар дабһалаад, хоёр хабтагайн хоорондо хүндэ юумээр дараад байлгаха. Энэмнай брынзэ болоно. Тэрэнээ тэбхэрхэнээр отолоод, халта хатааха. 1 литр хониной һүндэ 200 г. айраг холихо.

Мойһотой үрмэн, хүшөөһэн үрмэн

Мойһотой шанаһан тибһэн – Сэбэрлэгдэһэн тибһэ һүндэ шанаха. Тибһэнэйнгээ шалзартар бусалгаад, татаһан мойһо, саахар амтаарнь хээд, 15-20 минута бусалгаха. Шанагдахадань хүргөөд лэ, столдо табиха.

Ногоон сай – Хүйтэн уһанда нюдэһэн ногоон сай хээд, худхажа байжа бусалгаад, һү нэмэжэ, дахин 5-6 минута бусалгахада бэлэн болохо. 3 литр уһанда 200 г. ногоон сай, 1,5-2 л һү хэхэ.

Үрмэн – Һүеэ хонхон тогоон соо 20-30 минута бусалгаһанай һүүлээр, һэрюун газарта табидаг. 12 сагай туршада һүнэй хүшэжэ, үрмэнэй бэлэн болоходо, хутагаар тойруулжа отолоод, ута нарин модохонуудаар тэрэнээ гаргадаг. Тиигээд модохонууд дээрээ гү, али хабтагай дээрэ хатаадаг. Үбэлэй сагта хүргэхэдэ болоно. 10 литр һүнһөө 1 кг тухай үрмэн гарадаг.

Хүшөөһэн үрмэн – Һайхан һү шэрэм тогоон соо хэжэ, аалихан галда 20-30 минута бусалгаад, һайса шанагаар хөөһэтэтэрынь һамараад, гал дээрэһээ абажа, һэрюун газарта 12 сагай турша соо байлгаха. 10 литр һүнһөө 1 кг хүрэтэр үрмэн гарадаг. Үлэһэн һүниинь тараг хэхэдэ хэрэгтэй болодог.

Сэгээ (кумыс) – 3 литр гүүнэй һү 5 литрэй шэл амһарта соо хээд, 500-600 г. угаагдаһан үзэм нэмэхэ. Тиигээд 3-4 хоног һэрюун газарта орхиходо, хүрэнгэ бии болоно. 3 литр шэнэ һааһан һүндэ 500 г. хүрэнгэ хэнэ. 3-4 хоног байлгаһанай хойно одоол сэгээ (кумыс) болоно гээшэ.

Мойһотой үрмэн

Тараг (1) – Үрмэнһөө үлэһэн һүеэ бүлеэн болоторынь халаагаад, дээрэнь тарагай хүрэнгэ хэхэ, хуушан тарагай хүрэнгын үгы байбал, иигээд хүрэнгэ хэжэ болоно: зөөхэй соо бүдүүн таряанай хилээмэ холихо. Тараг болгохын түлөө 1 хоног байлгаха. Тарагаа столдо табихын урда тээ зөөхэй гү, али һайхан һү холижо худхаха. Хониной һүөөр ехэл амтатай тараг болодог. 1 литр һү, 100 г. зөөхэй, 100 г. эһээгдэһэн хилээмэ холихо.

Тараг (2) – Һүеэ халаажа, досоонь сагаа хээд, хүнэг мэтэ амһарта соо эюулжэ, хубсаһа хунараар орёогоод орхиходонь, тэрэнь хэдэн час болоод ээдэхэдээ тараг болодог. Хонин тараг эгээл амтатай тараг гэжэ тоологдодог.

Уураг – Һая тугаллаһан үнеэнэй шэнэ һүн уураг гэжэ нэрэтэй. Энээниие тогоон соо хээд, удаан бусалгажа, ээзгэй хэдэг. Ээзгэйе хилээмэнэй орондо эдихэдэ болохо.

Хоймог – Табаг соо хоёр нэгэн халбага сагаа хээд, дээрэһээнь халуун һү хэжэ худхахадань, сагааниинь ээдэжэ, гашуугүй, монсогор хоймог, һүниинь шара шүүһэн болодог. Ехэнхидээ хоймогынь эдигдэдэг, шара шүүһыеньшье уухада болохо.

Хурһан – Ээзгэйгээ абажа, аягын амһарай зэргэ гү, али тэрээнһээ багашагшье, ехэшэгшье түхэреэн хэбтэ сохёод, хабтагай дээрэ хатаадаг. Хурһаар эдеэ хэдэггүй, бэлэг болгожо, хомпеэдэй орондо үгэдэг юм.

Шанаһан тибһэн – Тоһо хайлуулхада, сагаан шэнгэн юумэн үлэхэ, энэ хадаа сүбэ болоно. Хайлаһан тоһыень амяарлан абаад, сүбэ соонь угаажа, сэбэрлэһэн тибһэ хэжэ, 40-45 минутын турша соо шанаха. Иигээд лэ шанаһан тибһэеэ хүргөөд, столдо табихада болоно. 100 г. сүбэдэ 200 г. тибһэн хэрэглэгдэхэ.

Ээзгэй – Һайн һү шаазан амһарта соо бусалтарнь гал дээрэ баряад, уураг нэмээд бусалгахада, үдхэн болохо. Тэрэ үдхэнииень шүүгээд, хабтагай дээгүүр монсогор монсогороор хатааха. 8-10 литр һүндэ 150-200 г. уураг холиходо, 1 кг ээзгэй болохо.

А. Хантаевай гэрэл зурагууд

Багшанарай суглуулбариһаа