ЭХЭНЭРЭЙ ШЭМЭГ ЗҮҮДХЭЛНҮҮД


Толгойдоо, хоёр ташаадаа гоё зүүдхэл зүүхын тула уран дарханда мүнгэн шүрэ хоёроор элдэб зүүдхэлнүүдые хүүлэдэг байгаа. Толгойдоо даруулга зүүгшэ бэлэй. Гурбан хурга үргэнтэй хабтагар үйһэ бүриһэн хара хилэн дээрэ шүрэнүүдые, хубануудые, ногоон, хүхэ үнгэтэй эрдэниин шулуунуудые һубарюулан шэдэһэн байдаг. Эгээл урда тээнь, тон дундань нэгэ томо хуба, тэрэнэй хоёр тээ хоёр шүрэ, саашань ногоон оюун, алтарма хара эреэн номин, хүхэ шулуунуудые (түнхэн шулуун гэдэг бэлэй) һэлгүүлжэ үлхөөд, даруулгадаа тойруулжа шэдэдэг һэн. Эдэ даруулгын гол шэмэглэл гээшэ.

Шүрэһөө бэшэ шулуунуудынь шахалта гэжэ нэрэтэй. Шахалтануудай дээрэнь, доронь баһал номин, оюун шулуунуудые, хубануудые шэдэдэг байгаа. Эдэнь һарбаалжа гэжэ нэрэтэй юм. Шэхэнэй урда тээ байхаар, мүнгөөр гү, али шүрөөр хэһэн хоёр тобшо даруулгын хоёр тээнь һанжадаг һэн. Тэдэ тобшонуудаа хойшонь татаад, даруулгын хойнонь шүрөөр хэһэн хоёр бүтүүдэ тобшолдог байгаа юм.

Һамгад гүрэһэн хоёр гэзэгэдээ иимэ туйба зүүдэг һэн. Тэрэнь хадаа үүдэндэ хэдэг дотор суургын түлхюурэй маягтай, 15-20 сантиметр ута, карандашай зэргэ бүдүүн модон юм. Энээнһээ хажуу тээшээ 5-6 сантиметрээр гараһан һалааханиие алха гэжэ нэрлэдэг юм. Туйбануудые хабшаһан боолтонууд байгаа. Нэгэ үзүүрынь арбаад сантиметр, нүгөөдэнь табан сантиметр утатай үйһэн боолтонуудые хара хилэнгээр орёогоод, тэрээн дээрэ ута руунь гонзойлгон, шүрэнүүдые гү, али мүнгэ шэдэдэг һэн.


Бүри урда сагта шэбэргэл гэжэ байһан юм. Энэнь хадаа хүндэлэнгынь һөөм шахуу үйһые мүн хара хилэнгээр бүреэд, тэрээн дээрээ хэдэн үе мүнгэн тоборюулга шүрэ хоёрые һэлгүүлэн шэдэһэн гоёолто юм. Шэбэргэлые хоёр һаншагтаа даруулгаһаа шагтагалдаг байгаа. Шэбэргэлһээ доошо һанжаһан, үзүүр тээшээ нарин болоһон хооһон туулмаг соо үһэеэ хэдэг һэн. Туулмагай үзүүртэ мүнгэн сахариг байгша бэлэй.

Туйба, боолто, шэбэргэл гээшэнүүдые гансал һамгад зүүдэг, басагад зүүдэггүй һэн. Гэбэшье басагад хоёр һаншагтаа хээ зүүдэг һэн. Энэнь үлхэжэ хэһэн шүрэнүүд, забһараарнь хабшуулһан хубанууд бэлэй. Хээгэй утань 20-25 сантиметр болодог һэн. Һаншаг бүридөө хоёр-хоёр хээ зүүдэг байгаа. Хээнүүдэй үзүүрһээ үргэлжэлүүлжэ шагтагалһан зүүдхэлые шэлбэ гэжэ нэрлэдэг һэн. Энэнь баһал үлхэмэл шүрэнүүд, зүгөөр хээгэйхидэ орходоо жэжэнүүд юм. Шэлбэнүүд шэхэнэй хоёр хажууда дүрбэ-дүрбэн, хамта найма, үзүүртээ сасагтай, сасаг соонь мүнгэн сахаригтай байгаа. Тэдэ сахаригуудһаань мүнгэн үлгүүрээр ооһорлоод, энгэрэйнгээ тобшоһоо шагтагалдаг һэн.


Дэгэлэй ара руу татааһандань хүрэтэр һанжаһан гэзэгэ байгаа юм. Тэрэ хадаа өөрынь үһэн бэшэ, харин хара бүд дээрэ хүндэлэн хадаһан 5-6 үе шүрэнүүд, тэрэ үенүүдэй хоорондуур хадалсаһан һиилүүртэй, тоборюулгатай зурууд мүнгэнүүд. Энэ гэзэгые эхэнэрнүүд дэгэлэйнгээ доодо тээ хадаһан алтан, мүнгэн шагтаһаа зүүдэг, басагад өөрынгөө гэзэгэһээ шагтагалдаг бэлэй.

Хоёр мүр дээрээ гуу зүүдэг байгаа. Энэнь хадаа шүрэ һуулгаһан һиилүүртэй түхэреэн мүнгэн юм. Гурбан хажуудаа нэгэ-нэгэ бүтүүтэй, тэдэндэнь шагтагалһан үлхөөтэй шүрэнүүд гурбан тээшээ һанжадаг һэн.

Үбэрэй гуу гэжэ баһал байгаа. Энэ хадаа блюдциһээ багашаг аад, дээрэнь шүрэнүүдые таблажа һуулгаһан түхэреэн мүнгэн юм. Энээниие үбсүүндээ зүүдэг юм. Утаһанда үлхэһэн жэжэшэг шүрэнүүд энээниие тойроод байдаг. Тэрэнэй газаа талаар баһал үлхөөтэй томошог шүрэнүүдээр шэмэглэн гоёодог байгаа. Эдэ шүрэнүүдые хүзүүндээ зүүдэг һэн.


Даруулгын хоёр хажууһаа утаһан гү, али мүнгэн ооһороор шагтагалһан һиихэнүүд байгаа. Һиихэ гээшэ карандашай зэргэ бүдүүн монсогор мүнгөөр хэһэн, аягын амһарһаа ехэшэг түхэреэн сахариг юм. Энээнэй доодо тээнь гагнажархиһан, дундаа томо шүрэ һуулгаһан гурьбатай, столой тошиилдомол хүлшүү маягтай, 6-7 сантиметр тухай барюул юумэн юм. Тэрэнэй доодо үзүүрэй сахаригуудтань мүнгэн үлгүүр оруулжа, хоёр һиихэнүүдые холбоһон байдаг һэн.

Хоёр ташаадаа зүүдэг хажуугай юумэн гэжэ нэрэтэй гоёлто байгаа. Һуга доро хадаһан бүтүүнүүдһээ мүнгэн шагтатай гарьхануудые шагтагалдаг һэн. Гарьха гээшэ мүнгөөр хэһэн, арбаад шахуу сантиметр диаметртэй сахаригууд юм. Гурьба сохижо хэһэн тэрэнэй хабтагар бэедэ шүрэнүүдые һуулгадаг һэн. Түхэреэнэйнь эгээл тэгэн дунда мүнгэндэ һуулгаһан томо шүрэ байдаг. Энэ шүрэ хажуу тээшээ 4-6 газартаа газаахи түхэреэнтэеэ гонзогор мүнгөөр холбогдоһон байгша.


Гарьха дороо гурбан һэнжэтэй юм. Нэгэ һэнжэдэнь хутага, хоёрдохидонь шэмхүүр, гурбадахидань намюурга шагтагалдаг юм. Энэ гарьхаяа зүүн ташаадаа зүүгшэ бэлэй. Эхэнэр хүн хутагаяа зүүн ташаадаа зүүхэ ёһотой байгаа юм. Нүгөө гарьхадаа хэтэ, хобол, зүүнэй гэр гурбые шагтагалагша һэн. Энэ гарьхаяа баруун ташаадаа зүүдэг байгаа. Эдэ юумэнүүдые 30-аад сантиметр утатай мүнгэн үлгүүрээр гү, али утаһан ооһороор зүүдэг һэн.

Һамгад иимэнүүд лэ зүүдхэлтэй байгаа юм. Эдэнь хамтадаа хэмгүй үнэтэй болодог һэн. Ганса даруулгын һиихэ хэтэ хоёр 500-аад түхэригтэ болоно гэлсэгшэ бэлэй. Теэд баяшуулайл басагад иимэ зүүдхэлтэй байдаг һааб даа. Харин юрын зоной басагад жэжэшэг шүрөөр гоёоһон зүүдхэлтэй ябагша һэн.


Гэрэл зурагууд: Наталья Уланова

Лодон ЛИНХОВОИН


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>