ЭРЭШҮҮЛЭЙ ГАДАР ХУБСАҺАН

Шэгэбшэтэй малгай, ямаан даха

Эрэшүүлэй гадар хубсаһанда даха, дэгэл, тэрлиг гэхэ мэтэ ороно.

Буряад зон гээшэ үбэлэй шэмэрүүн хүйтэндэ дэгэл дээгүүрээ нэмэрилэн, даха үмдэдэг байгаа. Ямар амитанай арһаар оёгдоһонһоонь боложо, даханууд ямаан даха, хонин даха, үнэгэн даха, шоно даха гэхэ мэтээр илгардаг һэн. Хонин дахаһаа бэшэ дахануудынь үһөөрөө газаашаа байхаар оёогдодог бэлэй.

Харин бороотой, һалхитай үдэрнүүдтэ дэгэл дээгүүрээ суба дабхарлуулан үмдэдэг байһан юм. Суба гээшэмнай зузаан сэмбээр оёгдодог хубсаһан байгаа. Мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, плащ мэтэ хубсаһан гээшэ.

Эрэ хүнэй дэгэл гээшэ эхэнэрнүүдэйхидэ орходоо ондоогоор эсхэгдэдэг байгаа. Буряад дэгэлнүүдые оёлгодо ехэнхидээ хониной арһан хэрэглэгдэдэг һэн. Дэгэл оёхын урда тээ эхэнэрнүүд арһаяа удаан сагай туршада элдэдэг бэлэй. Мүн дэгэл оёходоо, хониной арһанһаа гадна, хурьганай, эшэгэнэй, ту­га­лай, уна­га­най, ботогоной, гү­рөө­һэнэй арһа хэрэглэдэг.

Тойробшо малгай, бүһэтэй хүнэй магнал тэрлиг

Булган тойробшо малгай, торгон гадартай бүһэтэй хүнэй нэхы дэгэл

Дэгэлэй энгэр эхэнэршье, эрэшье илгаагүй заал һаа баруун гар талаһаа байдаг. Юундэ энгэр баруун талаһааб гэхэдэ, зөөриин хэшэг, һайн юумэн бүхыдөө баруун гараар ороод, һалгай гараар гарашадаг.

Бүһэтэнэй дэгэлэй энгэр гурбан үнгөөр оёдог. Доодо таладань гурбан хүшөөһэтэй улаан үнгэтэй бүд – зүрхэнэй 3 хорые һуга доогуураа хой­шонь хаянаб гэһэн удхатай. Хара хилэн хоёрдохи үнгэнь – бүхы юумэнэй гэшхэжэ байһан энэ дэлхэйн хара хүрьһэн гэхэ. Гурбадахинь заабол хүхэ үнгөөр оёгдодог. Энэ манай үргэдэг, шүтэдэг үндэр тэнгэриие хүндэлһэн ёһо болоно.

Бүһэтэнэй дэгэл татааһа­гүй һомон дэгэлшүү аад, энгэртээ нюдаргатай байдаг. Туруунай нюур талыень хурьганай гү, али шэлүүһэнэй, халюунай, үнэгэнэй арһаар хэдэг. Тэрэнэй гоё, нюур талань нюдарга, ара талань туруун гэжэ нэрлэгдэдэг. Хүйтэнэй сагта энээниие доошонь буулгажа, хамсыгаа ута болгодог, гараа дааруулхагүй жэшээтэй.

Буряад эрэ хүн гээшэ дэгэл дээгүүрээ бүһэ бүһэлдэг байгаа. Энэнь хармаанай орондо энгэртээ хэһэн юумэниинь морёор хайшаншье гэжэ гүйлгэхэдэнь унаха, гээгдэхэгүй байгаа. Бүһэнүүд хадаа бүд бүһэ, утаһан бүһэ, нооһон бүһэ, арһан бүһэ гэхэ мэтээр илгардаг һэн. Эгээл тиимэһээ эрэ хүниие бүһэтэй хүн гэжэ нэрлэдэг байгаа ха юм даа. Бүһэ эрэ хүнэй һүлдын тэмдэг һэн. Бүһэеэ тайлаад, заабол зангидадаг, хаяхагүй гэдэг.

Эрэ хүн баруун гар дороо бүһэдөө мүнгэн хутага зүүдэг, зүүн гар дороо мүнгэн гэнжэдэ хэтэ сахюур зүүдэг.

Дондог БАЛЬЖИНИМАЕВ

Б-М. Зыдрабынай зурагууд