ЗАХИРХА ТУШААЛТАЙ НЮУРНУУД ТУХАЙ

1. 1728 он хүрэтэр энээнэй урда элирхэйлэгдэһээр, хори буряадууд өөрын ахамадаар, мүн аман үгын шүүбэреэр захирагдажа байһан юм. Тиигээд тэрэ ехэ дээдэ эзэн императрица нэгэдүгээр Екатерина хатан хаан ба Дайцингай эзэн император Найралта түб — эдэ хоёр хаашуул зүблэлдэжэ, хоорондын хилэ тогтоохые хэлсээд, 1727 ондо Оросой хаан нюурһаа үнэхөөр эльгээгдэһэн түшэмэл — бүрин эрхэтэ министр, үнгэ бүриин орденой кавалер Савва Владиславич граф Рагузинский, Дайцингай хаанай нюурһаа үнэхөөр эльгээгдэһэн этигэмжэтэ түшэмэд ваангууд Сэрэн болон Санжаа-Нима Дольчин гэгшэд ерэжэ, мүнөө байһан Хяагта (Буурын) гол дээрэ уулзаба. Тиигээд тэрэ жэлэй августын 20-ой үдэрһөэ эхилэн, хилын тэмдэг табиха газарнуудаа хараалаад, хилын трактат зохёожо, тэрэнээ баталуулхын тулада хоёр талын эзэн императорнуудай гэгээндэ анжаруулһан юм. Тэрэ үедэ нэгэдүгээр Екатерина хатан хаан наһанһаа нүгшөөд, хоёрдохи Пётрой хаан болоһон сагта тэрэ трактадынь айладхагдажа, 1728 оной мартын 28-да генеральна трактат гэжэ баталагдаһан юм. Тиигээд ехэ дээдын хүсэлөөр ба граф Рагузинскиин һомололгоор тэрэнэй удаадахи түшэмэл, секретарь Глазунов түрүүтэй олон ноёдой Хяагтаһаа зүүн тээшэ хилэ табихын тула тэрэ жэлэй июниин 4-эй үдэр ябуулагдахадань, бидэ 11 эсэгын галзууд отогой заһуул Шодо Болтирогой, харгана отогой зайһан Олбори Дашын түрүүтэй олон сайднар болон зомнай секретарь Глазуновые нүхэдтэйнь улаа, хүнэһэ, элдэб хэрэгтэй юумээрнь бүрин түгэс хангаад, хамта дахалдан ябажа, Шиилхэ Үргэнэ (Аргунь) хоёр голой ниилэхэ бэлшэр — Амар мүрэнэй эхин хүрэтэр, тиигээд мүнөө байһан Сретенск городһоо урда зүгтэхи Үргэнэ голой уһаар өөдэ Хун тайжын нютаг хүрэтэр ба тэдэнһээ баруун зүг тээшэ олон гол горхоной эхиндэ ехэ хүбшэ дабаагаар аластан, Хяагтын шэбээн (хэрэм) хүрэтэр хилын тэмдэг табижа, олон хэһэг газарта шулуугаар обоо бодхоожо, һуури бүхэндэ 60 хасагтай, нэгэ дарга ноёнтой харуулай сэрэг орхижо бусаһан байнабди. Тиин тогтоогоод бусахадань, граф Рагузинский хори 11 эсэгын сайднар, зондо илангаяа баясажа, тэдэнэй иимэ хэсүү жүдхэмжэтэй ябажа, туһа үзүүлһэниие бурин тооложо, тэдэ ехэ дээдын гэгээн анжаралтада айладхахадань, тэдэ ехэ дээдэ эзэн император хоёрдохи Пётр хаан ехэдэ үршөөн анжаржа, мартын 29-эй үдэр 1728 ондо үршөөгдэһэн грамотын зарлигаар Хориин 11 эсэгын зондо Сибириин хилын эсэ жагсаагдаһан (регулярна бэшэ) сэрэг гэһэн соло үгэжэ, хилын Ара-Мэнжын обоо харуулые даалгажа, обог бүридэ түрүүшын 11 туг үршөөгдэһэн байна.

2. Дээрэ үгүүлһэн ёһоор, тэрэ сагһаа эхилэн, Ара-Мэнжын харуулда бидэнэй обог бүриин зонһоо гурбан жэлэй ээлжээгээр 60 хасаг уладууд нэгэ дарга ноёнтой бүгэдэ зоной харюусаха гаргашаар гэр бүлэнэртэеэ нүүн ерэжэ, тэрэ хилые сахижа байгаа. Тиигэһээр байтар, бидэ дээдэ ахамадай шиидхэбэреэр нютаг дотороо харгын хүдэлмэри ба Нэршүүгэй ехэ замтай холбоотой алибаа ээлжээе дүүргэдэг боложо, 1801 онһоо эхилэн, тэрэ Мэнжын хэруулай албанһаа сүлөөлэгдэжэ, нютаг дээрэхи ээлжээгээ ябуулха болгогдоһон байнабди. Мүнөөшье тэрэ Ара-Мэнжын харуулда түрэжэ, тэндэһээ ерэһэн зарим уладууд бии юм.

3. Мүн граф Рагузинскиин зууршалан айладхаһанай ёһоор, тэдэ ехэ дээдын июниин 4-эй үдэрэй 1729 ондо үршөөгдэһэн патентээр эртын уг изагуур Барга-Баатар-Тайсан ноёной солые дууряан, галзууд отогой заһуул Шодо Болтирогойдо ахалагша тайшаа хэргэмые соёрхожо, тэрэ сагһаа эхилэн, Шодо ноён ба тэрэнэй хойто үе залгамжалха бүгэдэ үринэрынь албанһаа хүнгэлэгдэдэг, мүн Хяагтын сангай олзоһоо жэл бүхэндэ зэдээр 20 түхэриг пүнлэ (пенси) хайрлагдажа байхаар үргэмжэлэгдэһэн бэлэй. Тэрээнһээ хойшо тайшаа гэдэг ноёнтой боложо, отог бүхэн сайднартай ябаһан юм.

4. Тайшаа Шодын уг узуурай дэлгэрһэниинь. Тэрэнэй хүбүүн Ринцэ. Тэрэнэй хүбүүн Дамба-Дугар өөрһөө түрэһэн хүбүүгүй байһан тула тэрэнэй нүгшэһэн хойно хатаниинь Шойжид Годохиин гэгшэ өөрынь түшэмэл байһан, 3-дэхи үеын абгань болохо Суваан Сондоловой 4-дэхи хүбүүн Жэгжэд гэгшые хүбүүшэлэн абаһан байна. Тэрэнэй хүбүүн Тарба, тэрэнэй хүбүүн Һашад мүнөө байна.

5. Хориин 11 эсэгын түрүү сайднарта тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Александр Павловичай 1806 оной апрелиин 21-дэ үршөөһэн патентээр, зайһангууд галзууд отогой Арсалан Мардайн, Басай Тагариин, Данжан Буумалай, харгана Бадма-Сэрэн Гомбын, хуаасай Зандан Василиин, хүбдүүд Дэлгэр Шонохоной, батнай Галша Омогтын, шарайд Юмжаб Иванай, бодонгууд Данжан Доржын, худай Галзууд Мүнхын, гушад Цэдэн Мансын, сагаан Мохуу Унаганай, халбин Үргэдэг Үбгэнэй — эдэ 13 нюурнуудта сэхэ титулярна советник хэргэм хүртөөгдөөд, эдэнь Хори дотороо хүндэтэй тушаалнуудые ябуулһан ба эдэнэй үринэр тусхай эрхэтэй зоной тоодо ябадаг байна.

6. Ахалагша тайшаа Шодо Болтирогой өөрын үрхөөр үеэлэ болохо Михайло Батахуевые өөрын туһалагша тайшаа болгохо хүсэлэнгөөр правительствада олонто зууршалан мэдүүлхэдэнь, захын (хилын) хэрэгүүдэй канцеляриин февралиин 17-ой үдорэй 1759 оной 69 тоото указеар тэрэнь тайшаа болоһон юм. Тэрэнэй хүбүүн Мардай. Тэрэнэй ехэ хүбүүн Дэлгэр тайшаа болоод байтараа, үригүй нүгшөөд, дүү Галсаниинь дид-тайшаа болоо. Зүгөөр нүгшэһэн тайшаа Дамба-Дугар Ринцын тэдхэмэл хүбүүн Жэгжэдэй бага наһатай тулада Галсан Хориин ахалагша тайшаа болгогдоод, тэрэнэй һүүлдэ хүбүүниинь — Дэмпил тайшаа боложо, залуу наһандаа нүгшэһэн ушарһаань тэрэ сагта 4-дүгээр тайшаа байһан Дамба-Дугар Ринцын хүбүүн Жэгжэд тайшаа болоод, 36 наһандаа нүгшэһэн юм. Тиимэһээ Дэмпилэй хүбүүн Ринчин-Доржо, Жэгжэдэй хүбүүн Тарба гэгшэдые Хориин ахалагша тайшаа болгохо асуудалаар Хориин зон хоорондоо хоёр анги боложо, эсэгэ хүбүүн хоёр, аха дүү хоёр, эхэ үхин хоёр, эрэ эмэ хоёр эб таһаржа, ехэ гаргашатай, зарга шууяатай болоһоор байтарынь, Дэмпилэй хүбүүн Ринчин-Доржо ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор Рупертын январиин 10-най үдэрэй 1839 оной 122 тоото захиралтаар Хориин главна тайшаагаар баталагдаһан байна.

7. Худан ба Анаа голдо һуурижаһан Англиин ороной миссионернүүдэй энэ газарта байхань зогсоогдожо (болюулагдажа), 1840 оной ноябрь һарада нютагаа бусаха болоходонь, тэрэ Дэмпилэй гэгшэ урдань эзэнэй хото ошожо, тэрэ ехэ дээдэтэй бараалхаха хүсэлэнтэй байбашье, Сибириин ахамадаар табигдангүй ядажа байһанаа, гуйлтаяа тэдэнээр дамжуулан, өөрын хүсэлэй айладхалые ноён дотор хэрэгүүдэй министр князь Голицында барюулһаниинь, тэндэһээ тэрэ үндэрлэгшын гэгээн һонорто айладхагдажа зүбшөөгдэһэг байна. Тиин Ринчин-Доржо Дэмпилэй гэгшэ 1841 ондо эзэнэй Санкт-Петербург хото ерэжэ, тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Николай Павлович хаантай бараалхан, алибаа байдалаа айладхажа байтараа, өөрын хүсэлөөр тэдэ ехэ дээдын нэрэ дээрэ Христосой арюун ухяалда хүртөөд, Николай Николаевич Дэмпилов гэдэг боложо, анханай Хориин зондо үгтэһэн эрхээр Сибириин эсэ жагсаагдаһан (регулярна бэшэ) хасаг сэрэгүүдэй есаул гэһэн соло үргэгдэжэ бусаһан бэлэй. Тэндэһээ ерээд, урдынгаа тушаал абажа ябуулһаар байтараа, 1848 ондо өөрын эрхээр гэмтэ ябадалда торгогдоод, орос ороной крепостиин заралганда эльгээгдэжэ гээгдэһэн юм.

8. Тэрэнэй түрэһэн хүбүүгүй байһан ушарһаань тайшаа Жэгжэд Дамба-Дугарай хүбүүн ба Хориин степной дүүмын заседатель байһан Тарба 1851 ондо Хориин ахамад тайшаа болгогдоод, элдэб һамуу ябадал гаргаһан тула 1857 ондо тэрэ тушаалһаа хоригдобо.

9. Тэрэнэй һүүлээр зүүн хуаасай отогой шүүлингэ ба Хориин степной дүүмын заседатель Бадма Очиров Хориин ахамад тайшаа болгогдоод, 1857 онһоо тэрэ тушаалые абажа, 1874 оной һүүл хүрэтэр, 17 жэлдэ һайн ябуулжа байтараа, өөрын эрхээр табигдахые гуйжа, тэрэнэй орондо хүбүүниинь Сэдэб Бадмын ноён Сибириин генерал-губернаторай апрелиин 4-эй үдэрэй 1875 оной 720 тоото саазаар (указаар) Хориин главна тайшаа болгогдоод, мүнөө амгалан даажа байдаг юм.

10. Анханда обоо хилэ табилсаһан зайһан Олбори Дашын гэгшэ ахалагша тайшаа Шодо Болтирогой хүбүүн Ринцын бага наһатай байхада Хориин ахалагша тайшаа болоод, тэрэнэй ехэ хүбүүн Вааншаг, тэрэнэй хүбүүн Юмсэрэн, тэрэнэй хүбүүн Цэбэг-Жаб, тэрэнэй хүбүүн Цэдэн байгаа. Тэрэ Олбориин 2-дохи хүбүүн Доржо-Жаб, тэрэнэй хүбүүн Павел, тэрэнэй хүбүүн Бадма, тэрэнэй хүбүүн Бата — эдэнэр булта өөрынгөө үе сагта хоёрдугаар ба гурбадугаар тайшаанар ябаһан юм. Олбориин 3-дахи хүбүүн Гомбо-Сэрэн, тэрэнэй хүбүүн Бадма-Сэрэн. Энэнь 11 эсэгэдэ капитан гэдэгүүдэй бии болохо үедэ отогой ахалагша зайһан ябатараа, титулярна советник болоһон байна.

11. Анханай Шодо тайшаагай дүү Шэрдэ гэгшын табан үеын аша болохо Түбтэр Цэбэгэй Хориин главна тайшаагай помощник, кандидат тайшаа болоһон ба мүнөөшье даажа байна.

12. Эдэ үе үеын тайшаанар Хориин бүгэдэ отогуудай ахамадаар хэзээ, ямар сагта баталагдаһан ба ямар тушаалнуудые ябуулжа, ехэ дээдын хайра шанда ба хэргэм хүлеэһэнэй элирхэй мэдээнүүдые тусгаар угай (родословно) хүрдөөр тус бүридэнь тодоруулжа үзэхэбди.