ГАЗАР НЮТАГУУДЫЕ ЭЗЭЛЖЭ ҺУУХА ЭРХЭ ТУХАЙ

1. Энээнэй урда үгүүлһэнэй ёһоор, анханда Хориин зон Монголой газарһаа улам нүүһээр, һүүлдэ Байгал далайн үмэнэ, Худариин тала, Сэлэнгэ гол өөдэ, тэрэнэй хоёр эрьеэр ба Анаа, Үдэ, Хүрбэ, Хёлго, Витим голнууд, Ярууна, Хорго, Иисэнгэ, Архирей, Сагса нуурнууд болон тэрээнһээ саашаа мүнөө байһан Монголой газарааршье тэхэрин бусажа, нүүдэл хэжэ байбашье, олонхимнай Сэлэнгэ голоор нүүдэлтэй байһан юм.

2. Тэрэ сагта бидэнтэй хамта һууритай Сэлэнгэ голой шадархи ород хасагууд болон таряашад зон бидэнэй алба хуряахын сагта, хэрбээ мүнгэ ба бусад ангай арһануудай үгы байбал, Хориин зоной хүбүүд, үхидые барисаанда абажа, тэдэниие элдэбээр зобонигуулха болон тэдэ ородуудай сабшалан таряалангуудые Хориин зоной малнууд гэшхэжэ гэмтээлгэбэ гэжэ элдэб хуурмагаар айлган, малһаань олоор, дураараа дээрмэдэн абажа, маша ехэ зобооһон байна.

3. Иимэ гасалангаар ехэ ядаралтай байдал үзэхэдөө, өөһэдын дундаһаа галзууд отогой зайһан Бадан Тураахин түрүүтэй отог бүриин нэжээд сайднар ойроо нүхэдые абажа, эмээл морёор 1702 ондо эзэнэй ниислэл хото Москва ерэжэ, тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Пётр Алексеевич хааниие бараалхан, бүгэдөөрөө толгойгоороо газар сохин, һүгэдэн мүргэжэ, анхан эртэ сагта хайшан гэжэ ерэһэн ба албата боложо түшэһэн, тиигээд мүнөө сагта хасагууд ба таряашадай зүгһөө тиимэ олон зүйлэй хашалан үзүүлэгдэжэ, хэсүү гасаланда хүргэгдэһэн байдалнуудаа сүм элирхэйлэн, энэ һүүлэй хашалангуудһаа аршалан айлдажа, хэтэдээ газар нютагуудаа сүлөөтэй эдлэжэ, амаржан жаргажа һуухын хайра үршөөлые гуйһан ажай.

4. Тэдэ үндэрлэгшэ тэдэнэй тиимэ айладхалые анжаржа, илангаяа ехэдэ анхаржа хайрлан, өөрын моторһоо (гарһаа) мартын 22-ой үдэрэй 1703 оной грамота тэрэ сагай ноён, Эрхүүгэй наместническэ правлениин начальник, воеводо столник Юрий Шишкинээр дамжуулан үршөөһэниинь, бидэ Хориин зониие Байгал далайн үмэнэ талаһаа Сэлэнгэ голой баруугаар зүүн зүг тээшэ байһан Монголой хилэ хүрэтэр али дуратай газартаа дураараа нүүжэ нютаглан, малаа үдхэгты гээд, тэрэ сагта тэрэ газарта һууһан хасагууд ба таряашадай сэлеэнүүдые абхуулаад, тэрээнһээ хойшо тэдэнэй бидэ Хориин зондо ёһон буса хашалан хэхыень шангалан огто хорижо болюулагты гэжэ аршалан соёрхожо, тэрээнһээ хойшо газар нютагуудаа сүлөөтэй эдлэжэ, амар жаргалтай һууһан бэлэйбди.

5. Тэрээнһээ хойшонхи сагуудта ород таряашэд бидэнэй зарим газарнуудта дураараа булимтаран нютаглан һуухадань, олон гомдолнуудай дээдэ газарта хүргэгдэдэдэг байһан ушарһаань үе үеын хаалид ба ахамадай зарлигуудаар тэдэниие хорижо болюулһан ба бидэниие олонто аршалһанииень нэгэ үсөөхэн тэды жэшээ дээрэ элирхэйлбэл иимэ байна:

6. Эрхүүгэй провикциальна канцеляриин зүгһөө тайшаанар Ринцэ Шодын Олбори Дашын хоёрто февралиин 1-эй үдэрэй 1738 оной 334 номерто указ дотор хэлэхэдээ, 1703 оной грамота дотор дурсагдаһан газарнуудта оросууд ба таряашадые бү нютаглуулагты гэбэ.

7. Сэлэнгын воеводско канцеляриин январиин 20-ой үдэрэй 1743 оной, мүн тэдэ тайшаанарта үгтэһэн указаар, Элхи, Бэрээн, Хүрбэ нютагуудта оросууд ба таряэшадые нэгэшье бү нютаглулагты гэбэ.

8. Нэршүүгэй воеводско канцеляриин февралиин 21-эй үдэрэй 1744 оной 458 тоото, тайшаа Шодындо үргэһэн указаар, тэрэ тайшаа зонтоёо зүүн-хойто зүгтөө Түрхэн, Витим, хоёр Амалад, тэрэ шадархи нютагуудаар дураараа нүүжэ, малаа үдхэжэ болохо гэбэ.

9. Эрхүүгэй провинциалына канцеляриин маргын 3-ай үдэрэй 1749 оной 1066 тоото, тайшаанар Шодын Олбориин хоёрто үгэһэн указда хэлэгдэхэдээ, Хориин зоной эзэлхэ гэһэн газарнуудта засагай газарай указгүйгөөр нютаглаһан ородуудые гэдэргэнь, хуушан нютагуудтань нүүлгэхэ ба тэдэнэй газарта ородуудай зүгһөө ямаршье зүйлэй агнуури хэхэгүй, һамарай олзо абахагүй гэжэ хорёод, бидэ Хориин зониие заагдаһан газартаа ямаршье һаад түбэггүй нютаглажа ябаг гэбэ.

10. Ноён Эрхүүгэй наместник Эрхүүгэй губернскэ правленидэ 1792 ондо 1462 тоотоор даалгаһаниинь гэхэдэ, Хориин зониие тэдэнэй эзэлдэг газар нютагуудтань ород уладуудта хэзээдэшье бү хашуулагты гэбэ.

11. Дээдэ-Үдын земскэ сүүд Эрхүүгэй граждан губернатор Цейдлерэй даалгабариие дурдан, сентябриин 3-ай үдэрэй 1831 оной 11791 тоото, Хориин степной дүүмэдэ үгэһэн мэдээгээр, Хориин зоной газарые ородуудта булимтаруулхагүйн тулада тэдэнэй эзэлхэ газарые дүүрэн хэмжэжэ үгэхые землемернүүдтэ энээнһээ хойшо даалгагдаба гэбэ.

12. Зүүн зүгэй Сибириин алба зохёогшо комиссиин февралиин 25-ай үдэрэй 1832 оной 62 тоотоор Хориин степной дүүмэдэ захирһаниинь гэхэдэ, Хориин зон эзэн дээдэһээ мартын 22-ой үдэрэй 1703 оной грамотын үгтэһэн хүсөөр, дурсагдаһан газарнуудаа дураараа эзэлжэ, тэрээн дотороо ангай олзо хэхэ ёһотой гэбэ.

13. Эрхүүгэй граждан губернатор Цейдлерэй захиралтые дурдан, Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй ноёной 1833 оной январиин 20-до гаргаһан захиралтаар Хориин нютагуудта сааза зүбшөөлгүйгөөр һууһан таряашад дүүшэ бүхэнэй 1515 дистиинэ сабшалан ба таряанай газарые эзэлхэһээ бэшэ, тэдээндэ агнууриин газар гэжэ тусхай тогтоолоор гаргагдаагүй хадань, тэдэ ородуудта Хориин отогууд дотор агнахыень хоригдоно гэһэн байна.

14. Ноён Нэршүүгэй окружной землемер Репиковэй 1838 оной октябриин 4-дэ 64-дэхи тоотоор Хориин степной дүүмэдэ бэшэһэнэй ёһоор, тэрэ хүн Хориин зоной эзэлхэ газарые хэмжэжэ үгэхын тулада хэмжэлгэ эхилжэ, Онгостой горхонһоо Нохой горхон хүргэбэб, тиин Хориин зон грамотаар үршөөгдэһэн газар нютагуудайнгаа ой хүбшөөр ямаршье агнуури хэхэ, мүн һамарай олзо абаха ёһотой гэбэ.

15. Ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор ба кавалер Рупертын зарлигуудые дурдан, ноён Дээдэ-Үдын окружной начальнигай 1839 оной февралиин 16-да Хориин степной дүүмэдэ захирһан ёһоор, Хориин зондо дээдэһээ үршөөгдэһэн газарые хэмжэхэ генеральна хэмжэлгэ болотор тэдэ зониие ород болон бусадшье яһанай уладуудта бү хашуулагты гэһэн юм. Энээнэй урда үгтэһэн указуудаар Хориин зондо үгтэһэн газарнуудһаа гадна, илангаяа ойн ба уһанай агнууриин болон һамарай олзын газарнуудые нэрлэбэл, Хёлго, Түгнэ, Үдэ, Элхи, Бэрээн, Хүрбэ, Анаа, Витим, Сүхэ, Худан, Хэжэнгэ, Тэлэмбэ, Чисаана, Үльдэргэ, Эгэтэ голнууд, Хэндын гол, Бада нютаг, мүн Ярууна, Хорго, Иисэнгэ, Сагса, Архирей, Түргэлэн нуурнууд, Түрхэнэ, хоёр Амалад, Юнбэ, Холинго, Хина, Хитажан, Хаим, Ехэ горхон, Хүреэтэ сагаан байса, Алим, Бүшэмэн горход, Шэнтэ, Тэбхэр, Сэбэгэг, Харанга, Сүхын 7 нуур, Погроомно, Сүхүүхэн, Жаран Бутангар болон бусад газарнууд болоно. Ородууд ба таряашад хадаа сабшалан ба таряанайнгаа хорёое бэхи һайнаар бариха ёһотой. Тиигээд буряадай малнуудые ёһо бусаар барихыень огто хорихо, зүгөөр үбэлэй ба хабарай хүйтэн сагуудта ород болон таряашад хагдан дээрээ мал бэлшүүлхые хорихо ёһогүй гэбэ.

16. Ехэ дээдын тагаалалаар (хүсэлөөр) Кавказай нютагуудһаа олон дүүшэ таряашад Дурна Зүгэй Сибириин нютагуудаар нютаглаха болоһон туладань дээдэ правительствын шиидхэбэреэр тэдээндэ зохисотой газар оложо үгэхын тулада ноён действительнэ статска советкик Лаба гэгшэ морилжо ерээд, Хориин зоной түб дундахи газар болохо Энгидэй гол ба тэрээндэ шудхаһан гол горходые һайн гэжэ оложо, Хориин түрүү ноёд ба сайднар зониие идхажа, тэдээгээр 1804 оной апрелиин 4-дэ приговор бүтээлгэжэ, Энгидэй голой эхинһээ доошодо шудхаһан горхонуудтайнь 105 мянган дистиинэ газар абаад, бэшыень Хориин зоной эзэлүүридэ орхижо, сэлеэн бүхэнэй газарые хэмжэлгээр хубаарилан, тэдэ таряашадые нютаглуулба. Тиигээд энэ ушараа дээдэ правительствада хүргэхэдэнь, үндэрлэгшын анжаралтада айладхагдажа, тэдэ ехэ эзэн император нэгэдүгээр Александр Павловичай 1806 оной июниин 29-эй үдэр зарлиглан айлдаһанай ёһоор, Хориин зонһоо абтаһан 105 мянган дистиинэ газарай орондо Монголой хилэһээ нааша малай үсхэбэридэ зохисотой газарые тэдэнэ гаргажа үгэхэ гэһэн байна. Эрхүүгэй губернскэ правлениин 1807 оной мартын 11-дэ Хориин главна тайшаа Галсан Мардайн захирһанай ёһоор, Онон мүрэнэй баруун гарта оршодог Шарнай хэмээхэ хадын үбэртэхи Адуун-Шулуун гэдэг нютагһаа эхилэн, 105 дистиинэ газар хэмжэжэ үгтэһэн байна. Тиигээд газарай план ба грамота зарлигуудые бүтээхэ хэрэгтэ бүгэдэ Хориин зонһоо ассигнациин тоолборёор 14 мянган түхэриг гаргаша болгогдоод, тэрэ газарые манай Агын зон мүнөө эзэлжэ байдаг.

17. Тэрээнһээ хойшодо ород таряашад өөһэдын дураар Хориин зоной олон хэһэг газарнуудые үбэршэлһэн туладань зарим газарнуудынь үни сагһаа хойшо буляалдалгатай байбашье, түгэсхэгдээгүй байдаг ба зариманиинь бүри абташаһан дээрэһээ һула орхигдохоһоо гадна, илангаяа Энгидэйн гол ба тэрээндэ шудхаһан горхонуудһаа дээрэ дурсагдаһан таряашадта үгтэһэн 105 мянган дистиинэ газарай саана үлдэһэниинь бидэ Хориин зоной эзэлүүридэ байха ёһотой байтарынь, тэдэ таряашад ба бусадшье ородууд, хасагууд өэрын дураар тэрэниие дууһан үбэршэлжэ, буряад зониие огто нютаглуулхагуй болоод байна. Тиимэһээ энээндэ хабаатай хэрэгүүдые ба бусадшье үни болон һаядаашье хүлеэгдэһэн бүгэдэ сааза зарлигуудые оложо абаад, арад амитанай амидаржа һуухань газарай ашаг шэмэһээ болодог хадань, анханһаа хойшо үршөөгдэһэн грамота саазануудай хүсөөр газар нютагуудаа сүлөөтэй эдлэхэ эрхэеэ алдаха ёһогүйбди гэжэ шухалашалан хэлэгдэжэл байдаг.