ХОРИИН ҺҮҮЛШЫН ТАЙШААНАР

Хориин Степной дүүмын тайшаагай тушаалһаа Жэгжэдэй Тарбын гаргагдахада, 1857 оной намар Очирой Бадма тайшаагаар томилогдоһон юм. Тэрэ оной намар агынхид мүнөө Яруунын аймагта ородог Маарагта, Эгэтэ голнууд дээгүүр хүүргэнүүдые барижа бүтээгээд, мүнгэеэ абаха гэхэдэнь, мүнгэ түлэхэ ёһотой байһан нютагай зон хойшонь татаха хэбэртэй болоо һэн ха. Гэбэшье шэнэ тайшаа шанга захиралта үгэжэ, түлбэрииень дары үгүүлһэн байна.

Очирой Бадма тайшаа ямар нютагай хүн байгаа гээшэб? 1986 оной май һарада бэшэгдэһэн формулярна список соо ахамад тайшаа Очирой Бадма 46 наһатай, анхан Сагсын родовой управлениин староста байһан гэжэ хэлэгдэнэ. Гадна тэрэ адууһа малаар баян байһан гэгдэнэ. Ушар иимэһээ энэ хүн хүбдүүд отогой байжа болоо ха.

Сагса (мүнөөнэй Беклемишево тосхон) нютаг хадаа урда сагта Эгэтын

дасанай приходто ородог байгаа. Энэ ушарһаа тэндэхи газар дайдада, тобшолбол, Шэтэ хото туласа нютагуудта ажаһуудаг Яабалан шэлын үбэрэй буряадууд Яруунын зон гэжэ тоологдодог байһан гээшэ. Гэбэшье совет засагай жэлнүүдтэ тэндэхи буряад нютагууд Шэтын областиин мэдэлдэ ороһон юм. Тиимэһээ тайшаа Очирой Бадма Яруунын хүн болоно.

1860 ондо Очирой Бадма тайшаа 46-тай байһан гэжэ мэдэжэ абабабди. 1814 ондо түрэһэн болоно. Тайшаагаар баталагдахадаа, 43 наһатай байгаа бэзэ.

Эндэ «тайшаа» гэһэн үгэдэ, тэрэнэй удхада тогтоходо болохо байна. “Тайшаа” гэһэн үгэ хадаа «тайжа» гэһэн монгол үгэһөө гараһан юм. Энэ үгые ородууд өөһэдынхеэрээ буруугаар үгүүлжэ, тайшаа болгоһон ха гэжэ багсаамжалхаар. Хаанта засагай үедэ тайшаа гэһэн нэрэ зэргэтэй байһан буряадууд нэгэ уг унгитай отогуудайнгаа буряадуудые хүтэлбэрилжэ байгаа. Энэ ушар шалтагаанһаа тэдэ багахан хаашуул (князьнууд) байһан болоно.

Бадма хэр зэргэ баян хүн байгаа гээшэб? Тэрэ өөрөө 226 толгой үхэртэй, 381 адуутай, 385 хонидтой байһан. Занданай Сандаг гэдэг һамганиинь дүрбэ наһа эгэшэ байгаа. Энэ эхэнэр Бадмын һамган болоходоо, 110 толгой мал энжэтэй бууһан. Бадмын түрэлхид 50 толгой үхэртэй, 85 адуутай, 100 хонидтой байһан болоно. Энэ хадаа тэрэ сагай жиирэй буряад айлай байдал болоно гээшэ.

Тайшаагай хүбүүд гэхэдэ, 1840 оной августын 13-да түрэһэн Цэдэб, 1843 оной Даша-Цэрэн, 1849 ондо түрэһэн Мижэд гэгшэд болоно.

Очирой Бадма 14 жэл соо (1857-1871 онууд) тайшаа ябаа. Бадмын Цэдэб хүбүүниинь 15 жэл соо (1875 -1890) тайшаагай тушаал дааһан байна. Эндэ Очирой Бадмын тайшаа байха сагта бүтээгдэһэн харгын хүдэлмэриин (Московско трактын) хубаари тухай дурдая. Дээдэ-Үдэ Шэтэ хоёрой хоорондо Нохойн Үртөөһөө Үбэр-Догно хүрэтэр почтово станцинууд байгаа. Түрүүлэн Онгостойһоо Нохой хүрэтэр, Нохойн Үртөөһөө Хүрбэ тээшэ долоодохи модон хүрэтэр гушад отогойхид (117 хүн) харгы заһабарилха байгаа. Нохойн Үртөөгэй зүүн тээхи долоодохи модонһоо Хүрбын Үртөө хүрэтэр, Шанаагай Үртөөһөө Хүлэй Үртөө хүрэтэр харгы заһабарилгые баруун харганынхид (1783 хүн) дааһан, гадна Хүрбын староста тэндэхи 117 хэрээсэнигүүдтэ даалгалсаһан байгаа. Сагсын Үртөөгэй арбадахи модонһоо сааша найма модо 250 сажан болохо харгые зүүн хүбдүүд (1510 хүн) заһаха зэргэтэй һэн. Зүүн хүбдүүдэй мужааһаа сааша Хэһэг-Шэбэр (Хоолошной) хүрэтэр харгые зүүн харганынхид (866 хүн) заһаха байгаа.

Аюушын Цэдэн 1890-1898 онуудта Хориин Степной дүүмын тайшаа байһан юм. Тэрэ түрүүн Зүүн-Хуасайн инородно управын гулваа байһан гэнэ. Һамганиинь Тарбын Цэбаан-Дари гэдэг, үбгэнһөө дүрбэ наһа дүү һэн. Аюушын Цэдэн 27-тойдоо тайшаа болоһон байжа болоо ха. Тэрэ эрэшүүлэй пансиондо һураһан, училищидэ шалгалта барижа, тэрэниие дүүргэһэн байна. Энэ иихэдээ яһала һургуулитай хүн ахамад тайшаа болоһон байна гээшэ.

Хориин Степной дүүмын һүүлшын ахамад тайшаа болохо Вамбацэрэнэй Эрдэни 1898-1903 онуудта энэ тушаал эзэлжэ байһан юм. Тэрэ хадаа мүнөөнэй Мухар-Шэбэрэй аймагай баруун хүбдүүд отогой Вамбацэрэн гэгшын үргэмэл хүбүүн байһан юм. Эхэнь шэмээшэг эхэнэр бэлэй. Эсэгэнь буряад байжа болоо. Ород шэг шарайтай һэн бэзэ. Зарим эрдэмтэд, жэшээлхэдэ, Новосибирскын Демидов мэтын хүнүүд Вамбацэрэнэй Эрдэни буржуазна националист байһан гэжэ мэдүүлдэг һэн. Тэрэ тайшаагай тушаал орхиһонойнгоо һүүлээр 1920 гаран он болотор Хориин аймагай хэрэг ябуулгада эдэбхитэйгээр хабаадалсажа байһан юм.


“Ярууна” һонин, 1996 оной 8 һарын 17


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>