ХААНАҺАА ЭХИ АБАЖА, МҮНӨӨ ХҮРЭТЭР
ҮНЭРЖЭЖЭ ЕРЭҺЭН ТУХАЙНЬ

1. Анханда Олондо үргэгдэһэн гэгдэдэг монгол изагуурай хаанһаа гарбалтай, Энэдхэг ороной Сахияа обогто, Олон сэрэгтэ гэжэ нэрэтэй хаанайда нэгэ хүбүүн түрэһэн юм ха. Тэрэ юрэ бусын бэлгэ түгэлдэр шэнжэнүүдтэй байһан гэбэл: нюдэниинь дороһоо дээшээ анигдадаг, сагаан дунгар мэтэ дун сагаан шүдэтэй, хүхэ хүмэдхэтэй, хоёр гарайнгаа альганда мүргэлэй хүрдын зурагтай, гар хүлэйнь хургадууд галуунайхи мэтэ һарьһан арһаар барилданхай байгаа. Иимэ нэгэ хүбүүн түрөөд хүмүүжэхэдээ, саһата Түбэд орондо ерэжэ, Ярлангай Яралха гэдэг саһата уулын оройдо тэнгэри тахижа байһан түбэд хүнүүдтэй уулзажа, Олондо үргэгдэһэн хаанһаа эхилээд, анханайнгаа хамаг бүхы ябадалые хөөрэхэдэнь, тэдэнь өөһэд хоорондоо зүбшэлдэбэ ха. Энэмнай анханай хаан изагууртай хүн байна, тиимэһээ бидэ түбэд зоной хаан болог гэлсээд, модоор һандали хажэ, тэрээн дээрээ һуулгаад, хүнэй хүзүүн дээрэ һандалитайнь үргэжэ, зоной дунда асараад, хаан болгон үргэмжэлһэн бэлэй. Тиигээд тэрэнь бурханай мүндэлһэнһөө хойно 835 ондо, Христосой мүндэлхэһөө гү, али Орос ороной эхилхэһээ 127 жэл урда Хүзүүн һандалита Бата эзэн гэжэ алдаршаһан юм [1].

2. Тэрээнһээ хойшо һууһан хаашуул Түбэдэй долоон шэрээтэ хаанууд гэжэ алдаршаад, һүүлшынхинь Дигум-Дзамбо-Субин-Ара — Алтан шэрээтэ хаан гэжэ байһан аад, сэдьхэл бодолынь буруу тээшээ худхалдажа, өөрынгөө ехэ этигэлтэ түшэмэл Лонгнам гэдэгые баалан, өөһэд хоорондоо дай хэхые захирхадань, тэрэнь олон удаа хаанаа болюулжа ядаад, һүүлдэ мэхээр тэрэнээ хорооһон байна. Тиигээд хаан орониие һүйдхэхэ үедэнь тэрэнэй нэгэ түшэмэл Барга баатар Тайсан ноён болбол хаанай одхон хүбүүн Бүртэ-Шоные абажа тэрьелэн, Гонбо гэжэ орондо олон гол гаталжа, олон дабаа дабан, һүүлдэ Байгал гэдэг нуурай үмэнэ талада тогтожо, тэндэ анханһаа һууһан бэдэ гэдэг арадтай уулзажа, хаанаһаа ямар ушар шалтагаанаар ябаһанаа хөөрэжэ үгэхэдэнь, тэдэ зониинь хоорондоо зүбшэлдэн, иигэжэ хэлсэбэ ха: «Энэнь хаанай хүбүүн байна, тиимэ туладань бүгэдын дээрэ ноён болгое». Тиигэжэ хэлсээд, ородой он жэл тоололгоор 304 ондо Бүртэ-Шоные ноён болгон үргэмжэлжэ, Барга баатар тэрэнэй түшэмэл болгогдоһон байгаа.

Тиигээд тэндээ һуужа байха үедөө Барга баатарта гурбан хүбүүн түрэжэ, одхониинь Хори мэргэн гэгшэ байгаа. Тэрэнь ехэ болоходоо, тэндэ һуурин зон болохо бэдэ уладһаа 3 һамга абажа, нэгэдэхинь Баргажан-гуа гэжэ нэрэтэй, тэрээнһээ ганса басаган түрэжэ, Алан-гуа гэжэ нэрлэгдэһэн бэлэй. Хоёрдохи Шаралдай гэжэ һамганһаань Галзууд, Хуаасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэжэ табан хүбүүн, гурбадахи Нагатай һамганһаань Харгана, Бодонгууд, Худай, Батнай, Сагаан, Халбин гэжэ зургаан хүбүүн түрөөд, тэдээнһээ ондоо үшөө хоёр хүбүүн байһан аад, бага наһандаа нүгшэжэ, нэрэньшье мэдэгдэнэгүй.

Хори мэргэнэй һамгадһаа гараһан 13 хүбүүдһээ үлэһэн 11-ниинь тэндээ хүмүүжэжэ, тус бүридөө тэндэһээ һамгадые абажа, олон үнэр болоод, үбгэ эсэгэ Барга баатар, өөрын эсэгэ Хори Мэргэнэй наһанһаа нүгшэһэн хойно тэдэнэй захяа зарлигые һанажа, 424 ондо Байгал нуурай үмэнэ талаһаа урда зүг тээшэ нүүжэ ябаһаар, үбгэ эсэгэ Барга баатарай хуушан нютаг болохо Түбэдэй наадахи хизаараар ба мүнөөнэй Хитадай Бээжэн (Пекин) хото шадар, мүн Үбэр 49 хушуун ба Ара Халха-Монголой газар нютагуудаар нүүн үнэржэжэ, олон болоо бэлэй.

4. Бүртэ-Шоноһоо хойшо үнгэрһэн 11-дэхи үеын һадаһан болохо Есүгэй баатар гээшындэ 1162 ондо үнгэ зүһэ һайхан, лагшан бэлгэ түгэлдэр нэгэ хүбүүн түрэжэ, тэрээндэ Тэмүүжэн гэжэ нэрэ үгэһэн юм. Дүүнэрынь табан хүбүүн, нэгэ үхин байгаа.

Энэ хүбүүн ехэ боложо хүмүүжэхэдээ, хүнэй ябадалһаа хэтэрхэй, оюун бэлигынь хурса, хүсэн зоригынь онсо байжа, бидэ Хори изагуурай ба Бүртэ-Шонын изагуурай зон Онон мүрэнэйнгөө эрьедэ сугларжа хамтаран хэлсээд, Есүгэй баатарай хүбүүн Тэмүүжэниие өөрынгөө хаан болгон үргэмжэлһэмди. Тэрэнэй мэдэлдэ дээрэ нэрлэгдэһэн аймагай 9 хушуун зон хамтаржа, хүхэ монгол гэжэ нэршэжэ, хүхэ монголой дээрэ 1188 ондо [2] Тэмүүжэниие хан шэрээдэ залажа, энэмнай Согто Вачир Пааниин хубилгаан, тэнгэриһээ заяатай, газарай Эсруа хүсэнэй хүрдые эрьюулэгшэ Тэмүүжэн, Сута Богдо Чингис хаан гэжэ алдаршаа бэлэй.

5. Тэрэнь хүхэ монгол зоноо дахуулан ябажа, Хитад, Түбэд, мүн баруун, хойто зүгэй 13 хаан оронуудые мэдэлдээ абаад, мүнөөнэй Ази, Европоор дүүрэн алдаршажа, тэдэ оронуудта ехэ эрхэ мэдэлтэй болоһон байна.

6. Саашань тэрэнэй изагуурай 16 ехэ хаанууд һуугаа. Тэдэнэй һүүлшын Тогоон-Түмэр хаан, Заяата хаанай хүбүүн, 1333 ондо Бээжэн хотодо хаан болоод һуутараа, Хитадай Юй обогто Йога гэдэг өөрынгөө ноёндо мэхэлэгдэжэ, Хитадай Даймин гэдэгэй Хун-ву хаанда 1368 ондо хан түрэеэ алдажа, тэрэ хотоһоо зугадажа гараад, узуур 9 хүхэ монгол улас Хэрлэн мүрэнэй эрьедэ Барас хото барижа, гэрэ жэлдэ хаан боложо һуугаа бэлэй [3].

7. Тэрээнһээ эхилэн, Монголой 21 бага хаалингууд боложо, һүүлшын Лэгдэн хутагта баатар хааниинь 1604 ондо хаан һуугаад, хан түрэеэ зүб ёһоор баридаггүй байхаһаа гадна, анханай Бүртэ-Шонын яһанай Солонгодой Бүүбэй бэйлэ баатарай хүбүүн Дай-Хун тайжада Бальжан гэдэг үхиеэ үгэхэдөө, өөрынгөө зарим албатаниие энжэ болгон үгэлсэһэн байгаа [4]. Тэрэ мэтынь муу ябадалһаа тэрэнэй мэдэлдэ байһан манай изагуурай зоной сэдьхэл амаргүй боложо, бидэ 11 эсэгын зон узуур эсэгэ Хориин түрэһэн ба үнэржэһэн нютагые һанахаһаа гадна, Оросой ехэ хаашуул албата арадтаа энэрхытэй, тэдэнэй хэншье һаань, илгангүй энхэрэн, хүбүүн мэтэ тэдхэдэг гэжэ соносоод, хори 11 эсэгын зонһоо олонхинь тэрэ байһан Монгол газартаа гээгдэжэ, нэгэ үсөөхэншье һаа 11 эсэгын уладууд аймаг бүлэнэртэеэ сугларжа, Солонгодой Бүүбэй бэйлэ баатарай хүбүүн Дай-Хун тайжа ба тэрэнэй хатантайнь 1613 он багаар ехэ дээдэ хаан Михаил Фёдоровичой үедэ наашаа нүүн ерэжэ, мүнөөнэй Нэршүүгэй округой Хүхэльбын хүбшын ара үбэрөөр, Үлирэнгэ голдо шудхаһан Хуандайта гэжэ газарта тогтожо, тэндэһээ тэрэ шадарай Үргэнэ (Аргунь) ба Онон мүрэнөөр нүүдэл хэжэ байгаабди.

Тиигэжэ байтарнай, Дай-Хун тайжын эсэгэ Бэйлэ баатар сэрэг эльгээжэ, Бальжан хатаниие алуулаад, хүбүүгээ бусаажа абаашахадань, бидэ 11 эсэгын зон наашаа ерэжэ, Онон голой адагаар нютаглахадамнай, манһаа урда ерээд һуужа байһан уляад хамнигад бидэниие үзэн ядажа дээрмэдэхэдэнь, заримамнай тэрээнһээ айжа тэрьедэһэн юм. Тиигээд бүри наашаа Үдэ, Хёлго, Хүрбэ, Сүхэ голнууд, Ярууна, Хорго, Сагса, Архирэй нуурнууд шадар нютагжаһан, харин нүгөө заримамнай Онон голдоо үлөөд, уляад хамнигадтай ехэ үһөөтэй боложо, хэзээ бүхэндэ бэе бэеэ дээрмэдэлсэжэ, һүүлдэнь хоёр байра болоод, хори зониинь хуаасай обогой Бэхи-Бүхын хүбүүн Бабжа-Барас баатар түрүүтэй дай хэжэ, хоёр талаһаа ехэ алалсаан боложо, хороогдогшодой хүүрнүүдэй хоёр хүндыдэ хаягдаһаниинь мүнөө Нэршүү голой барун эрьедэ Үмхэйн хүндынүүд гэжэ нэршэһэн газар бии юм.

Тэдээнһээ үлэһэниинь түрүүн ошоһон аха дүүнэрэйнгээ хойноһоо нүүжэ, һуужа байһан нютагуудтань ерэжэ, ниилэһэн байгаа.

8. Тэндээ һуужа байтарнь, изагуур Монгол газарта гээгдэһэн аха дүүнэрнай бидэнээ бусаан абаашахые хүсэжэ, барга, солонгод болон бусадшье хүршэ монгол зониие нүхэр абажа, Хориин 11 эсэгын зоной хойноһоо нэхэжэ ерээд, захын зониие дээрмэдэн абахадань, бидэ тэндэһээ тэрьедэжэ, Баргажанай голоор хамтаран нютагжажа байгаа һэмди.

Тиигэжэ байтарнай, Монголой олон сэрэгүүд бидэниие нэхэжэ ерээд, яахашье аргагүй болоходоо, Баргажанай наана байһан Алтан гэдэг уулын хүтэл дээрэ зуугаад эмээлтэй моридто тус бүридэнь хартаганаагаар хүниие хэжэ хүлеэд, тэдээндэ түгэс хубсаһа, хуяг дуулга үмдэхүүлээд, номо һаадаг агсажа унуулаад хүлеэжэ байтарнай, Монголой сэрэгүүд ерэбэ. Байлдаанай болохо сагта тэдэ моридоо хартаганаан хүнүүдтэйнь монгол сэрэгэй урдаһааань хашхаран үлдэхэдэмнай, тэдэмнай харил халтиралгүй ошоходонь, монгол сэрэгүүд «Энэ яаһан зоригтой сэрэг бэ» гэлдэн гайхажа зогсон байхадань, дабаанай шэлын араһаа намарай бусалганай олон хун шубуудай дуугаралдаһаар ерэхэдэнь, тэдэ монгол сэрэгүүд тала газарай байһан ушарһаа тиимэ хун шубуудай олон һүрэгөөрөө дуугаран ябахые урдань үзөө, соносоогүй тула «эдэ 11 эсэгын зондо туһалха нэмэри хариин олон сэрэг ерэбэ» гэжэ тэрьедэн бусаһан юм гэхэ.

Тэрээнһээ хойшо хориин 11 эсэгын зон тэрэ сагай барга зангаар хун шубууд аймшагтай сагтамнай абарал арша болобо, ашыень мартаха ёһогүйбди гэжэ, «Хун шубуун гарбал, хуһан модон сэргэ» гэдэг боложо, энэ заншалынь мүнөө хүрэтэр байһаар юм.

9. Тэндэһээ зугадан тэрьелжэ, Байгал далайн урда Худариин тала, Сэлэнгэ голой адагаар ба Ойхон арал, Байгал далайн хойто бэеэршье тэдэнэй урдань нютагжажа һууһан Барга баатар Тайсан ноёной дунда хүбүүн Буряад гэгшэһээ үнэржэжэ тараһан буряад зонтой ниилэжэ нютагжаһанай шалтагаанаар хори «буряад» гэһэн нэрэтэй боложо һууба. Тиигэжэ байтарнь, тэдэнэй нэгэ түрүү баянайнь үхиие бүргэд шубуун шүүрэн абаашаһан байгаа. Тиихэдэнь эндэ һуужа бололтой нютаг бэшэ, эндэ хаан шубуун ноён гарбал гэгшэ бидэндэ уурлажа, иимэ юумэн болобо гү гэлдээд, бүгэдөөрөө хамтаран нүүжэ, наашаа Худариин талада нютагжаһан байна.

10. Тиигээд байтар Оросой ехэ хаанһаа 1642 ондо Албазин ехэ городые байгуулхын тулада хүнүүд эльгээгдэһэн юм. Тэрэ сагта Емшэг Этэгэнэй гэгшэ этигэмжэтэ түшэмэл Поярков гэгшэтэй ушаржа, тэрээндэ анханһаа хойшо ябаһан ушар байдалаа дууһан элирхэйлэн айладхаба. Тиигээд тэрэ үеын Итанцын остороог дээрэ ехэ дээдэ хаэн Алексей Михайловичай үедэ үнэнтэ албатан болохын шахаа тангариг үгэжэ, эбэй трактат зохёожо, албатан болоһон юм. Обоо хилэ табиха сагһаа урда бидэ, Хориин зоной Шэлдэй занги [5] гэжэ түрүү ноёндомнай тэрэ эбэй трактадай бодотонь гү, али үгы гэбэл этигэлтэй копинь ябаһан тула хилэ табиха сагта Монголой газарта таһаран гээгдэһэн аха дүүнэртэмнай тэрэнь бии юм гэжэ хэлсэдэг. Тэрээнһээ хойно 1658 ондо Нэршүүгэй ехэ город байгуулжа, тэндэ воеводско зургаан тогтоогдоод, бидэ 11 эсэгын эрэ бэеын 160 һаадаг гэгдэхэ дүүшэ улад толгойн 20 — 20 мүнгэн зэдээр алба үргэжэ, сохомто албатад болоһон байнабди.

11. Тэндэһээ Худариин тала, Сэлэнгэ голой хоёр эрье, Анаа, Үдэ, Хёлго, Хүрбэ, Сүхэ голнууд болоод Ярууна, Хорго, Сагса, Архирэй болон тэрэ шадархи нуурнуудаар ба мүнөө байгша Монголой хилэ үнгэртэр нүүдэл хэжэ үнэржэһэмди. Түрүүшын гурбан шалгалтада бидэниие хэды гэжэ бэшэһэниинь сохом мэдэгдэнэгүй. Харин 1795 оной дүрбэдэхи шалгалтада 17353, 1811 оной табадугаар шалгалтада 20801, 1816 оной зургаадугаар шалгалтада 21438, 1823 оной долоодугаар шалгалтада 23954, 1831 оной наймадугаар шалгалтада 25064, 1858 оной арбадугаар шалгалтада Хори Агатаяа 32214 дүүшэ болоһон байнабди. Анханһаа хойшо үнэржэһэн шалгалтын үрэ дүнгынь бидэнэй улам олошоржо байһые харуулна.

12. Тиин Хориин мэдэлэй элдэб отогуудай зонһоо зарим хүнүүд хэрээһэ зүүжэ, оросой ёһондо орон байржажа, орос гэрнүүдые барижа, бата һууритай болоходоо, Хёлгын Тодхото, Хуушан ба Шэнэ Жэрэм, Хүрбын, Үнэгэтэй ба Ара-Хасууртай — эдэ табан сэлеэнүүдээр түбхинэн һуугаад, тэдэнэй түрүүшын Хёлгын гурбан сэлеэнэй 164 дүүшэ зониинь эхэнэр, хүүгэдтэеэ 1795 ондо Хориин отогуудһаа һалаад, тусгаар старшинагай мэдэлээр Хориин Анаагай зургаанда сэхэ мэдэлтэй байтараа, дээдэ правительствын шиидхэбэреэр 1826 онһоо эхилэн, Хунилын, мүнөөнэйхеэр Бэшүүрэй волостиин таряашанда хамжуулһаниинь мүнөө хүрэтэр байһаар.

13. Һүүлшынь хоёр сэлеэн ба тэрээн дээрэ Элхиин Хүхэ хонитын, мүнөөнэй Ташалангай адагай сэлеэнүүд 207 дүүшэ зон 1815 онһоо Хориин отогуудһаа һалгаагдажа, тусгаар Хүрбын амяараа общество гэжэ нэрлэгдэжэ, тэдээн сооһоо һунгагдажа баталагдаһан старостын мэдэлдэ ба Хориин Анаагай зургаанда сэхэ мэдэлтэй болгогдоһониинь, мүнөө хүрэтэр тэрэ зандаа байна. Эдээнһээ гадна хожомынь хүнүүд мүн лэ хэрээһэ зүүжэл байгаа. Зариманиинь һуудал, нүгөөдүүлынь нүүдэл байдалтай гэжэ тоологдодог. Хэрээһэ зүүһэн хүнүүд Хориин 11 эсэгын зоной дундашье бии.

14. Тэдээнһээ гадна дээдэ засагай шиидхэбэреэр 1838 ондо Нэршүүгэй округһоо Агын мэдэлдэ 8802 дүүшэ зон Һалгаагдаһан байна. Энээн тухай 12-дохи бүлэгтэ дэлгэрэнгыгээр хэлэгдэхэ.