БӨӨГЭЙ МҮРГЭЛ ТУХАЙ

1. Хориин зон анханһаа хойшо Шигэмүүниин шажантай, тэрэнэй лама эрдэни байһан болобошье, хэзээ нэгэтэ бидэ Ойхон, Худари, Байгал далайн хойто бэеэр нютаглажа һууха үедөө тэрэ шадарай мүнөөнэй Худайн, Эдын, Верхоленскын, Алайрай степной дүүмэнүүдэй [42] буряадуудтай хамта нүүжэ ябаад, тэдэ буряадынь анханһаа хойшо бөөгэй мүргэлтэй байһан хадань, тэдэниие дууряажа, заримамнай бөө шажан шүтэлсэжэ, эрэнь бөө, эмэнь удаган бололсохоһоо гадна, хойноһоомнай хожом сагта Монгол газарһаа бөө, удаган уладууд ерэжэ ниилэхэдэнь, тэрэ үедэ бөө шажан бүри дэлгэрээ бэлэй [43].

2. Тэдээнһээ эрхим шадалтай бөө, удагануудынь дээдэ правительствын газарнуудта нэрын списогтэ хамжуулагдан хүргэгдэжэ, тэндэһээ дарамал указуудаар тэрэ байрадаа үйлэдэн, дурисха [44] гээд баталагдажа, бага, залуу бөө, удаганараа шүүмжэлэн һургажа, тэдэ залуушуулынь тэдэнэй мэдэлдэ үгтэһэн юм.

3. Тэдэ бөө шажанай уладуудта уншаха номууд гэжэ анханһаа хойшо, юрэдөө байгаагүй, гансахан лэ аман үгын гү, али заншаһан һургаал заабаринуудые дам дамаа абалсадаг байһан юм [45].

4. Тэдэ 99 тэнгэринэртэ зальбаран шүтэдэг һэн ха. 99 тэнгэринэрэй 55 баруунай тэнгэринэр, 44 зүүнэй тэнгэринэр һэн ха. Баруунай 55 тэнгэринэрэй 50-дань зальбардаг, 5-ынь тахидаг байһан юм. Нэгэдэхинь — Хиһан Улаан тэнгэри духадаа мүшэтэй улаан зээрдэ мори унаһан, бүхы амитай амитадай һүнэһэ сахидаг, баруун хойто зүгтэ байратай аргагүй ехэ тэнгэри. Хоёрдохинь — баруун урда зүгтэ байдаг, санхир сагаан моритой, 77 шахарнуудтай [46], 99 хүхүүрнүүдтэй [47], 13 аймар нэрьеэ тэнгэринэртэй Сахилгаан Сагаан тэнгэри. Гурбадахинь — бүхы амитадай сахюусан болоһон, орой дээрэ байгша Одон Заяан тэнгэри; дүрбэдэхинь — хүндэ ба үхэр малда хэшэг үгэдэг Хүхэ Манхан тэнгэри; табадахинь — Заяаша тэнгэри. Зүүнэй 44 тэнгэринэрэй 40-нь зальбаралгын, 4-нь — тахилгын. Тэдэнь гэбэл: 1) эдеэнэй хэшэгые үгэгшэ Гүжир Гүнгэр тэнгэри; 2) тарбаган тахал болон элдэб хабдарта үбшэнүүдһээ хамгаалдаг Боомо Махаша тэнгэри; 3) морин эрдэни бэлэглэдэг Атаа Улаан тэнгэри; 4) эбэртэ малай хэшэг үгэгшэ Годоли Улаан тэнгэри.

5. Эрэ хүниие бөө, эхэнэрые удаган болгохо сахюусад: 1) зүүн зүгтэ гадаада далайн арал дээрэ байдаг Болингууд тэнгэри; 2) хан Хюура тэнгэриин хүбүүн, халзан шарга моритой Манжилай ноён тэнгэри; 3) хүнүүдые уран түмэршэ дархан болгодог Хара Маха тэнгэри, тэрэнэй нүхэд Түмэршэ Дархан ноён, 99 түмэршэ дархашуул, 77 хөөргэшэд болон үрилбэ [48], алха, дүшэ, хиһын тус тусгаар эзэд.

6. Хоёр зүгэй үүдые баридаг Гарбал гэжэ Газарай тэнгэри. Тэрэнэй баруун гурбан дабхар үүдые харууһалдагынь: 1) наада захын үүдые һахигша Сахир тэнгэриин хүбүүн — тархиингаа оройдо ганса нюдэтэй, оошодоо [49] ганса шүдэтэй, дороо ганса хүлтэй Содхон ноён тэнгэри; 2) дунда үүдые сахигша шара улаан хадын эзэн, Хуандайн хүбүүн — Хуа Солбон ноён тэнгэри; 3) саада захын үүдые харууһалдаг Ухарьма ноён тэнгэри. Зүүн зүгэй ганса үүдые сахигша — хүхэ хадын эзэн Хүхүгсүй ноён тэнгэри.

7. Арад зониие хара нүрөө, улаан эшэргэнэ болон элдэб халуун хамшагуудһаа абардаг олон дэлхэйн эзэд, бурхан гарбалнууд бии юм. Тэдэнэй дунда баруун урда зүгтэ Саһата Сагаан уула нютагтай, сагаан арсалан хүлгэтэй [50], сагаан мүнгэн тулгууртай Сагай Сагаан үбгэн; 2) зүүн урда зүгтэ Шанданта булагай адагта байдаг Эшэргэнээтын гурбан хүүхэн-богдонор, Таряаша ноён, Талхаша хатан.

8. Хойто зүгэй арбан гурбан ноён, Үбэр Монгол газарай 44 ноёд тухай хөөрэлдэдэг. Арын 13 ноёдынь Байгал далайн Ойхоной аралда ба тэрэ далайн урда, хойто эрьеэр байһан гол горходто, хада уулануудта байратай тэнгэриин хүбүүд. Тэдэниие нэрлээ һаа:1) ахалагшань — Хан Хурмаста тэнгэриин хүбүүн — Хан һото ноён; 2) эхэнэрэй харуулшан болохо тэрэнэй һамган — Хан Зулмута ноён; 3) тэдэнэй хотоной сахюусан Хашаагай эзэн — Хан Бөө ноён; 4) бөөгэй эрдэмдэ һургадаг бүхэ шара номо годлитой Хан Бөө ноён; 5) бүргэд шубуун боложо хубилдаг Хан Шубуун ноён, 6) Ойхон уулын арада эльгэн хара хабсагай шулуунда байратай үхэлэй аюулые сахигша буха тархитай, үнэгэнэй хүбүүн — Ажирай ноён; 7) энэ юртэмсын хаануудай ба Эрлиг Номуун хаанай албата арадые ниилүүлхэгүй гэжэ зогсон сахижа байдаг гал улаан һэлмэ далайһан Хуа Солбон Догшин ноён; 8) Баргажанай эзэн — Бархан үндэр уулада байратай Хажир Сагаан ноён; 9) бөөгэй амитайн [51] эзэн — Агуй Буумал ноён, 10) Доодо Ангарай эзэн — Ама Сагаан ноён; 11) Эрхүүгэй эзэн — Хан Заргаша ноён 12) Нарин Зүлхын эзэн — Эрдэмтэ Сагаан ноён; 13) Байгал далайн эхинэй Мундарга үндэр уулада байдаг Буха ноён. Эдэнэй хатад, нүхэд маша олон гэдэг. Урда зүгэй 44 ноёдой нэрэнүүд мэдэгдэнэгүй.

9. Эдэнһээ гадна тэрэ Мундарга уулада тэнгэриин үхид агууехэ Буумал Эхэ Борогшон түрүүтэй 33 буумалнууд бии юм гэдэг. Тэдэнһээ тусгаар үни хада нүгшэһэн бөө, удаганарай һүнэһэнүүд энэ тэрэ хада уулын, гол горходой, нуурай, ой модоной эзэд, онгод, шүдхэрнүүд болоод, хүндэ туһа хүргэжэ ба гай тодхор татажа байна гээд, тоолошогүй олониие дурсажа байжа бөөлэдэг. Үсөөхэн тэдынь эндэ элирхэйлэгдэбэ.

10. Бөө болохо дуратай хүн ехэ бөөнэртөө хэлэжэ, бөө болгожо үгэхые гуйдаг. Хэрбээ тэдэнэй зүбшөөгөө һаань, гэртээ ерээд, түрүүшын шанар бүтээхын тула нэгэ жэгдэ гурбан юһэн — хорин долоон хуһануудые, утаашаа хоёр сажан болохо набшаһатай, һалаатайнь асараад, урагшань харуулдаг, арба гаран сажан гэрһээ урагша юһэ юһөөр зоодог. Тэрэнэй урда, хойнонь, сэхэ дундань үндэрөөрөө 4 сажан тухай бүдүүн хуһые набшаһатайнь, һалаатайнь зоодог. Тэдэ хуһадай хойто тээхииень «эхэ шара модон» гэжэ нэрлэдэг. Тэрээнэй оройдонь элдэб торгон бүдэй үртэһөөр шубуунай уургай хээд, зосоонь хүбэнгөөр гү, али хониной нооһоор хэһэн юһэн үндэгэ табидаг. Тиигээд түхэреэн һэеы дээрэ сагаан хоргой торго няажа, һара хээд үлгэдэг. Тэрээн доро, хуһанай дүрбэн зүгтэ газарһаа дээшэ 2 аршам, ехэ багань 2 вершок хуһаар хэһэн шаантагуудые шаадаг. Тэрэниие «загалмай» гэдэг. Урда талын ехэ хуһые «эсэгэ модон» гэдэг. Оройдонь үйһэн дээрэ улаан хоргой торго няагаад, тэрээнээ «наран» гэдэг. 27 модоной түрүүшын гурбан модондо бүхэли шандаганай арһа үлгэдэг. Удаадахи гурбан хуһанда боро гүрөөһэнэй тархиин арһа уядаг. Тэрээнэй удаадахи гурбан хуһанай оройдо бүхэли һолонгын арһа үлгэдэг, удаадахи гурбанда — үенэй бүхэли арһа. Тэрээнэй удаадахи гурбан модондо хуһаар хэһэн бишыхан тармуулнуудые жүһэ [52] шулуугаар үрэжэ улайлгаад уядаг. Тэрэнь «бардаг» гэжэ нэрэтэй. Удаадахи гурбан модондо нэгэ эбхэһэн долоон бишыхан үйһэнүүдые хониной нооһоор ээрэһэн утаһанда үлгэдэг. Тэдэнэй забһарта тоһо, үрмэ хабшуулха. Тэрэнь «дагтай» гэжэ нэрэтэй. Удаадахи гурбан хуһануудта зүһэһэн үнгын миткаль уядаг. Эдэ бүгэдые «эхэ сагаан шанар» гэжэ нэрлэдэг.

11. Баруун таладань түрүүшынхидээ адляар нэгэ жэгдэ 9 модо зоодог. Нэгэдэхидэнь — бүтүүгээр үбшэһэн шандаганай арһа үлгэдэг. Удаадань — хэрмэнэй бүхэли арһа, удаадахида — булганай, дүрбэдэхидэнь — халюунай, табадахидань — шэлүүһэнэй арһанай үртэһэ болон бэшэ дүрбэндэнь элдэб үнгын торгоной үртэһэнүүдые уяад, энээнээ «бурхан гарбалай шанар» гэдэг.

12. «Эсэгэ сагаан шанарай» зүүн этэгээдтэ гурбан юһан модые үндэһэтэйнь малтажа асараад, тэдэнэй набшаһа мүшэрнүүдыень нара буруу мушхажа, зүүн зүг тээшэнь хандуулан зоодог. Түрүүшынхидэнь — хүрнын арһа, удаадахидта — хара гүрөөһэнэй арһанай үртэһэ ба удаадахидань хара хүхэ бүдэй үртэһэ уяад, тэрээнээ «хамниган гарбалай шанар» гэдэг.

13. «Эхэ сагаан ба бурхан гарбалай шанарнуудай» хойто этэгээдтэ сэхэ дунда дүрбэн хуһануудые тэбхэрлэн зоожо, тэрэнэй дунда 2 аршамай дүрбэн ута гадаһа шаагаад, тэрээн дээрэ хабтагай модоор шэрээ хэжэ, дүрбэн модондоо шандаганай, хэрмэнэй, һолонгын, үенэй арһануудые уяад, эдэ бүгэдөө «бөөгэй амитайн арюудхалгын ендэр» гэдэг.

14. Эдэнэй удаа баһал дүрбэн хуһые тэбхэрлэн зоожо, тэдээндэ шандаганай, хэрмэнэй арһа уядаг. Узууртань хоёр монсогор модон дээрэ хабтагай дэбдеэд, тэрээнээ «шэнэ бөөе арюудхалгын ендэр» гэдэг байгаа.

15. Эхэ модоной хойто этэгээдһээ гэр тээшээ долоон хуһа зоогоод, гэрэй дүрбэн зүгтэ дүрбэн модо хадхажа, узууртань дэгнүүл хэжэ, дээрэнь арса, ганга ууюулдаг. Энэнь хадаа «шата» гү, али «гэшхүүр» болоно.

16. Бэшэ гурбан зэргэ шанарай мододой узуурта арса ба ганга модон дээрэ ууюулдаг.

17. Гэр соохи түхеэрэлгэ:

Табсан дээрэ юһэн наһата сүгсэдэ зула хэжэ, юһэн модон аягануудые зулын дунда һэлгэжэ байжа табяад, архи, һү, хара ба һүтэй сайгаар дүүргэдэг. Эдэнэй арада тэбхэр хуһан табаг соо айрһа, тоһо, үрмэ табидаг. Энэ табсанда дүтэ уняаһаа нэгэ хэсэг дааба гү, али хилэн, сэмбэ бүд, али шадалай зэргээр пулаад, хадагшье үлгөөд, тэрэнээ «хабшуулга» гэдэг.

18. Гэрэй тоонодо нэгэ бүдүүн модо оруулаад, узуурынь галай дээдэ талада табяад, элдэб торгон бүдэй үртэһөөр гоёохо. Энээниие «түсэргэ» гэжэ нэрлэнэ.

19. Эдэ бэлэдхэлээ хэжэ дүүргээд, ехэ бөөе залажа асардаг. Бөөгэй зэбсэг гэхэдэ, хоёр эбэртэй, угалзатуулжа хэһэн түмэр малгай, хойноо юһэн һэнжүүргэтэй, һэнжүүргэ бүхэниинь үзүүртэй, тэрэнииень «нугарһан» гэжэ нэрлэнэ.

Эреэн маряан бүдөөр оёһон малгайда шагтагалагдадаг могойн дүрсэнүүд, элдэб ангай арһанууд бүгэдэ «майхабша» гэдэг (ред. - шанарта түхеэрэлгэ ба тэрэниие үнгэргэдэг гурим энэ бүлэгтэ хуряангыгаар үгтэбэ).

20. Хахад метр үргэнтэй бүдтэ олон янзын могойн дүрсэ; ангай арһануудые оёод, дэгэлэйнгээ захын хажуугаар тоходог. Энэнь хадаа «жэбэр» (далинууд) гү, али «далабша» гэдэг.

21. Ангай һарьһан арһан һэгэлдэргэ хүзүүндээ зүүхэ. Утань дэгэлэй хормойтой адли, үргэниинь үбсүүнэй хэмжээтэй адли. Тэрээн дээрэнь 25 зэд сахаригуудые оёһон, хормойдонь олон тоото бүлбэнүүрнүүд. Энэнь хадаа «эльгэбшэ» гэжэ нэрэтэй.

22 Үбдэгтөө хүрэмэ гүрөөһэнэй һарьһан арһаар оёһон улаан үнгэтэй дэгэл, тэрэнэй хормойнь оёорые сасаг хэжэ хайшалдаг. Тэрэнь «хэбэнэг» гэжэ нэрэтэй юм.

23. Хоёр тулуур (2 аршин) дээрээ мориной толгой һажаалгажа хэһэн, дэлһэн бүхэндэнь гурба гурбан холбого нэгэ сахаригта хэһэн. Тэрэниие «мориной дэлһэн» гэнэ. Тулуур бүхэндэнь «мориной һүүл» гэжэ холбоо дэлһэ хэгшэдэл адляар хэнэ. Һүүлһээ дээшэ сахаригуудта бишыхан дүрсэтэй түмэрөөр хэһэн дүрөө, һэлмэ, жада, һүхэ, алха, онгосо, һэлюур, тулгуур г. м. үлгэнэ. Тэдэнэй доодо тээ сахаригта гурба гурбан холбого үлгэнэ. Эдэ дүрбые «хүлнүүд» гэжэ нэрлэнэ. Эдэ хоёр тулуур шэнги модонуудые «һорьбо» гэнэ.

24. Ташуурынь гутаар загаһанай арһаар найман гүрлөө хэжэ гүрэһэн. Эшэнь һухай модоор хэһэн. Ташуурай эшэдэ түмэр сахаригта нэгэ һэнжүүргэ хэһэн, тэрээндэ алха, һэлмэ, жада г.м. зүүдэг, тэдээндээ бүдэй зурамуудые уяад, «амитайн ташуур» гэжэ нэрлэдэг. Ташуураа тулуурнуудтайнь баридаг, ташуураа бөөлэжэ байха үедөө гансаарыень зүүдэг.

25. Бөөгэй баридаг хэсые тугалай ар таар бүрхөөдэг. Хзсые тойруулаад бүлбэнүүрнүүдые зүүдэг, хоер хажуудань гурбан сахаригтай һэнжүүргэнүүд, тэдээндэ бүдэй зурамуудые, ангай арһануудые, могойн дүрсэнүүдые үлгэдэг. Хэсэ сохидог модые «тойбор» гэнэ.

26 Бөөгэй хүзүүндээ зүүдэг толи, хонхо, хадагуудые, хэһэн могой, зурамуудые «амитай» гэнэ. Бултадаа бөөгэй хэрэгсэлнүүд болоно. Эдэ хэрэгсэлнүүдые сайгаар, архяар сүршөөд, гэр соо уняада үлгэдэг. Ерэһэн бөөе ехээр хүндэлнэ гээшэ.

27. Шанар хэжэ, бөөгэй бөөлэжэ байха үедэ 3 — 9 хүрэтэр хүнгэн хүнүүдые туһалалсахыень бэлэн байлгадаг. Тэдэниие «есэнгүүд (юсэнгүүд)» гэнэ

23 Наһатай үбгэн хүгшэн хоёрые «эсэгэ» «эхэ» хоер гэжэ нэрлээд, шанарай дүүрэтэр һуулгадаг.

29 Шанарта дүтэ гал носоохын гула ехэ мүхэ малтадаг. Ехэ шэрэм тогоон соо арса, жодоо, ганга, хуша, бэшэ модоной холтоһонуудые бусалгадаг. Тэрэ гал соогоо нюдаргын шэнээн 12 хара, 12 сагаан шулуунуудые улаан болоторнь халаадаг.

30. Шанар хэхынгээ урда тээ ехэ бөөгэйнгөө малгайн залаада шанар хүүлэжэ байһан хүниие, эсэгэ эхэ болоһон хүнүүдые, есэнгүүдые, ерэһэн бөө удаганарые дүрбэн үнгын зурамуудаар, хадагаар уяад, зулануудые бадараана. Ехэ бөө толиёо хүзүүндээ зүүнэ, өөрынгөө тулуур ташуур хоёрые барина. Ехэ есэнгүүд өөрынгөө үмэдхэл (амитай) үмдэнэ, бэшэниинь удаадахи бага амитай үмдэнэ. Өэһэд өөһэдынгөө хэсэ баряад, бултадаа зогсонод. Тэнгэриһээ уг гарбалаа дуудаад, бултадаа ехээр бөөлэлдэнэд. Энээниие «ехэ шанарай зулануудай бадаралган» гэдэг.

31. Бөөлэхөө болёод, гэрэй үрхөөр архи, һү, сай үргөөд, бултадаа һуунад. Сай уугаад, газаашаа гаранад. Тэрэ үедэ гэрэй хойморто ехэ ута шэрдэг дэбдинэд. Хойморой шэрдэг дээрэ шанарай эсэгэ, эхэ болоһон хүнүүд, ерэһэн бөө, удаганар есэнгүүд, бэшэ олон хүнүүд һуудаг. Урдань түхеэрһэн табаг, архи, сай г. м. табигдана.

Ех бөө, шанар хүүлэжэ байһа бөө, бэшэшье хабаадалсаһан бөө, удаганар есэнгүүдтэй бусажа ерээд, нюурараа шанар руу хараад, һү, архи, сай үргэнэд, ехээр бөөлэлдэнэд. Бөөлэжэ дүүргээд, газаа түлигдэһэн гал сооһоо гурбан сагаан шулуу асаржа, сэбэр амһарта соо газаа бусалгаһан уһанһаа эюулээд, амитай арюудхаха ендэр дээрэ табина. Тэрээгээрээ амитай сүршэнэ, бөөлэлдэнэ. Тэрэ дороо үлэһэн юһэн шулуунуудые уһатай тогоон соо асараад «юрын арюудхалгын ендэр» дээрэ табина. Тэрээгээрээ һубарин ехэ бөө, шанар хүүлэжэ байһан хүн, бэшэшье бөө удаганар угаал хээд, бөөлэлдэнэ. Һүүлдэ эсэгэ, эхэ болоһон хүнүүд, есэнгүүд угаал хэнэ. Энээнээ «эхэ сагаан шанарай ехын угаал» гү, али «угаал ехэ аршаан» гэнэ.

32. Тэрэ үедэ улаан зүһэтэй ямаа алаад, шуһаарынь эхэ модоной доро байһан загалмай будана. Ямаанайнгаа мяха бүхэлеэр, эбдэнгүйгөөр, гэдэһэ дотортойнь тогоон соо хэжэ, зууха дээрэ бусалгана. Тэндэ сугларһан бүхы хүн зон эдеэлнэ, шанар хүүлэжэ байһан хүндөө бүхы үмэдхэльень (амитай) үмэдхэнэ. Толи зүүлгэнэ, таяг, хонхо, ташуур барюулна. Ехэ бөө өөрынгөө хүтэлбэри доро тэрэниие бөөлүүлжэ һургана. Есэнгүүд хэсэеэ сохино. Бэшэшье бөө удаганар һажаалдан баһа бөөлэлдэнэд. Тэрэ үедэ шанар хүүлэжэ, бөө боложо байһан хүн дэбхэрнэ, һүрэн урагша хойшоо унана, һүрэжэ гүйгөөд, шанарай модонуудые тойроно, иишэ тиишээ гүйнэ, модон шата (гэшхүүр) дээрэ гарана, бууна.

Нара зүб һэеы гэрээ тойрон гүйнэ. Есэнгүүд хойноһоонь дахан гүйлдэнэд. Тэрэнэй эсэхэдэнь, ехэ бөө, бэшэ бөө, удаганар ээлжэлэн бөөлэлдэнэ, модонуудые тойрон гүйлдэнэд. Есэнгүүд тэдэнтэй тон адляар модонуудые тойрон гүйлдэнэд. Бүхэли үдэрөө, һүниндөө унтангүй бөөлэлдэнэд.

33. Үглөөдэрынь баһал бөөлэлдэнэд. Тарган хони гаргаад, мяхыень бүхэлеэр шанаад, тэрэнээ тэбшэ соо хэжэ, үргэлэй табсан дээрэ табинад. «Уг гарбалдаа төөлэй, шарууһа төөлэй үргэбэбди», — гэжэ бөөлэлдэнэ. Һүүлдэнь мяхаа бултыень эдеэд, газаашаа гаранад.

Бөөлэлгэ, арюудхалга угаал хэхэдээ, түрүүшынгээ үдэртэ адляар хэнэ. Энээнээ «үдэшэлгын һүни» гэнэ.

34. Удаадахи һүни урдынхидал адляар бөөлэлдэнэ. Наранай гаража байха үедэ шанарай хажууда бүхы эдеэе: архи, мяха, сай, тоһо, үрмэ г. м. жэрытэр табина.

Бултадаа зэргэлэн һуухадань, ехэ бөө толиингоо уяа тайлаад, нэгэ бүлбэнүүр абажа, ээлжэлэн барихыень эсэгэ, эхэ, есэнгүүдтэ үгэнэ. Бүлбэнүүрэй бусажа ерэхэдэнь, ехэ бөө бөөлэжэ, жээрбэ хаягшадал адляар толиёо далайжа эршэгэнүүлэн хаяна. Бэшэниинь һуугаад: «Бидэ уг гарбалаа, төөриһэн һүнэһэнүүдые дуудажа асарбабди», — гэлдэн найрланад.

35. Ехэ бөөгөө гэртэнь хүргэхэдөө, өөрэйнь амитай, үлгэһэн хабшуулга юумэнүүдые, болоһон хониной мяха, хадаг, сай г. м., амиды нэгэ хони «дүүргэ» гэжэ бэлэглэдэг.

Ерэһэн бөө, удаганарта, эсэгэ, эхэдэ, есэнгүүдтэ бэлэгүүдые баридаг.

36. Һая бөө болоһон хүн бөө болохо хүнүүдтэ шанар хэжэ эхилдэг. Һарын 29-дэ амитай арюудхалгада шэнэ бөө хабаадалсахаһаа гадна бөөлэлгынгөө үедэ онгоёо оруулдаг (һүрэдэг, дэбхэрдэг, шэшэрдэг, хөөһэ бурадаг).

37. Гурбан жэл үнгэрһэн хойно шэнэ бөө түрүүшынхидээл адли шанар хэдэг. Тиигээд 6 жэлэй үнгэрхэдэнь, ехэ бөөгэй амитайда адляар шэнээр амитай (бөөгэй хэдэг хэрэгсэл) хэдэг.

Түрүүшынгээ шанартал адляар модонуудые бэлдэдэг.

Энэ шанарые «9-дэхи жэлэй нойтон шанар» гэжэ нэрлэдэг.

Хони, ямаа; алаад, тархиинь уруунь харуулаад, үндэр эхэ хуһанда үлгэдэг. Тэдэнээ шанар руу харуулаад бөөлэдэг. Үдэр болоходонь, олон эмээлтэ моридые бэлдэдэг. Есэнгүүдэй ахалагшын амитайень үмэдхэдэг. Шэнэ бөө толиёо зүүгээд, ташуур һорьбоо баридаг. Бэшэ бага есэнгүүд өөһэдынгөө хэсэнүүдые баряад ябадаг. Тэдэнтэй хамта ехэ бөө, бэшэ бөө, удаганар, улад зон ябалсадаг. Тэдэнэр дүтын айлнуудаар, хотон айлнуудаар айлшалдаг. Хотон айлнуудые нара зүб гурба тойродог, бөөлэдэг. Түрүүн тогтоһон айлынь гаража, архи, һү, сайгаар тэдэниие хүндэлдэг. Тэрэнииень айл руу үргэдэг. Тиигээд гэртэ орожо, сай бариит гэдэг. Тэдэнэр моринһоо буужа, гэртэ ороод, шэнэ бөө өөрынгөө һорьбо баряад бөөлэжэ, онгоёо оруулдаг. Бөөлэжэ дүүргээд, сайлаад, һөөргөө ябахаяа түхеэрдэг. Айлай эзэн элдэб ангай, шандаганай, хэрмэнэй, үенэй, һолонгын арһануудые, хадагуудые, пулаад, хэмэл могой амитайдаа оёхыень бэлэглэдэг.

Үдэшэ болоходо, гэртээ тэдэнэр бусадаг. Тэрэ һүниндөө бөөлөөд, үглөөнһөө эхилээд, баһал айлнуудаар айлшалдаг, тэрээнээ «бүтэгэ» гэдэг. Иигээд лэ шанараа тараагаад, дахин шанар хэдэггүй.

38. Шэнэ бөө болоһон хүн эндэ тэндэ ябахадаа: «Би бөө болооб», — гэдэг. Үзэл үзэжэ, бөөлэжэ, хүнэй үбшэн зоболонтой тэмсэдэг.

39. Бөөнэртэ һүзэгтэй зон хэн нэгэнэйнгээ үбдэхэдэ, бөөе залажа асардаг, хүндэлдэг. Бөө онгоёо оруулан бөөлэдэг, хониной дала шатаажа, үзэл үзэдэг, үгышье һаа шүдэндөө гурбан нариихан түмэр зуугаад, дундахи түмэрһөө хүгжэм гаргадаг. Юун дээрэһээ үбдэнэб гэжэ ушар шалтагыень хэлэдэг.

40. Танда тимэ онгон (нэрээрнь) хэлэжэ, юумэ эрижэ байна, гай тодхор татажа, үбшэ асарба г. м. хэлэдэг. Бөөгэй хэлэһээр зааһан малай нэгыень гаргадаг. Мяхыень ехэ тогоон соо шанаад, нэгэ хүндэлэлэй табсан бэлдэдэг. Гурбан зула бадараагаад, һү, сай, архи 3-4 аяга соо аягалдаг. Табаг түхеэржэ, хилээмэ, үрмэ, тоһо, айрһа, саахар табагуудтаа хэдэг.

Бүд дээрэ гү, али торгон дээрэ улаан шулуу хюһаад, онгон зураад, бишыхан һэеы тулам (ордо) соо тэрэнээ хээд, хүндэлэлгын табса дээрэ наашань харуулаад табидаг.

Бөөдэ үргэл болгожо, уняаһаа торго, бүд, сэмбэ, пулаад гү, али, хадаг үлгэдэг.

Онгоной һүнэһэн гээшэ гээд, эрэ хүн һаань, түмэрөөр хахад дюйм үндэртэй хүниие хэдэг. Эхэнэр онгоной һүнэһэн һаань, зэдээр хээд, хүндэлэлгын табсан дээрэ табидаг. Энээниие «илтаса» гэдэг.

Мяханай боломсоор, хүндэлэлэй табсан дээрэ, онгоной урда, ехэ тэбшэ соо хээд табидаг. Онгоной нэрые шангаар дуудажа бөөлөөд, эдэ бүгэдые табижа баригты, үбшэ хабшан үгы болог лэ гэжэ бөөлэдэг. Һүүлдэ бүхы зон тэбшэтэй мяхыень эдидэг, бөөе уняада хабшуулһан хабшуулгатайгаар, бэлэгүүдтэйгээр гэртэнь хүргэдэг.

41. Заримдаа шанар хэгшэдэл адляар бөө бөөлэдэг.

42. Заримдаа хүдөө тала гаража, хони, ямаа гаргажа, үндэр модондо (зүхэлидэ) үлгөөд, бөөлэдэг. Хабшуулга, бэлэгүүдынь бэшэндээ адли.

43. Заримдаа майхабшатай, һорьботой, хэсэтэй, толитой, ташууртай, хонхотой бөөе залажа асардаг. Заримдаа томо бодо мал үргөөд, хоёр талаһаань уг гарбалдаа үргэнэбди гэдэг. Үбдэһэн хүнэйнгөө хубсаһанһаа үргэдэг, үгышье һаа хоргой торго, магнал торго, бэшэ хэрэгтэй юумэнүүдтэйгээр үргэлэй табсан дээрэ табидаг. Үргэлэй малые гэртээ оруулаад, һэтэр зүүдэг. Дүтэ гурбан бөөнэр есэнгүүдтэй бөөлэдэг.

Үүрэй сайхада, бөө есэнгүүдтэеэ малаа туугаад, талада шарууһалха, үгышье һаа, һула амидыгаар табидаг. Уняада уяһан юумэнүүдые, амиды хони, бэшэ ехэ бэлэгтэйгээр бөөе гэртэнь хүргэдэг.

44. Ехээр хүнэй үбдэхэдэ, үмэдхэлтэйнь, хэсэтэйнь бөөе залажа асардаг. Хэрбээ үбшэн хүнэй һүнэһыень Эрлиг номин хаанай абаашаад байгаа һаань, тэрэ һүнэһыень ерүүлхын тула үбһөөр гү, али һолоомоор хүнэй дүрсэ хээд, үбшэн хүнэйнгөө хубсаһа хунар үмэдхүүлээд, саарһаар хүнэй нюур зураад, тархидань уядаг. Тиигээд үбшэн хүнэй хажууда һуулгадаг.

Һүни болоходо, хахад һүниин урда тээ мориндо гү, али сарта тэрэ үбһэн хүниие мордохуулаад, хүдөө тала гаргажа шатаадаг. Бөөе тэрэ моритойнь, үбһэн хүнэй хубсаһатайнь, уняада хабшуулһан үнэтэй сэнтэй эд бүдтэйгөөр, ехэ бэлэг сэлэгтэйгээр, нэгэ амиды хонитойгоор гэртэнь хүргэдэг.

45. Эхэнэр хүнэй үбдэхэдэ, баһал адляар бөөлэхэ. Зүгөөр тэхэ ямаан хоёрые үндэр хуһанда тархиинь уруу харуулжа үлгөөд, гэртэ бөөлэдэг.

Ехэ хабшуулга бэлэг сэлэгтэйгээр бөөе үдэшэхэдөө иигэжэ хэлэдэг: «Тэнгэриин хүбүүн хазаар шара Манжилайе, тэрэнэй һамган Эрхэ Согтолойе хүндэлнэбди».

46. Бултанай амгалан байдалай түлөө толитой, ташууртай бөөе залажа асархадаа, хабшуулга хэдэггүй, үргэлэй тахилай табсан түхеэрдэг. Хүдөө талада хара гү, али сагаан хони абаашажа гаргадаг. Мяханай бусалхада, мяха яһанһаань һалгаагаад, хониной тархи мяханай яһантай хамта үндэр шэрээ дээрэ хээд галдадаг. Бөө бөөлэхэдөө, тэнгэринэрһээ, ноёдһоо буян хэшэг, жаргалта байдал, энхэ элүүрые гуйжа бөөлэдэг. Бултадаа мяхаяа эдеэд, гэртээ бусажа ерэдэг. Бөөе ехэ бэлэг сэлэгтэйгээр гэртэнь хүргэдэг.

47. Олон үхибүүтэй, үнэр баян байхын түлөө, ута наһатай, удаан жаргалтай байхын түлөө, үбшэ зоболонгүй байхын түлөө, адуу малаар баян байхын түлөө толитой, ташууртай бөөе залажа асардаг. Хойто зүгэй арбан гурбан ноёдые үхибүүдтэйнь, һамгадтайнь арбаад метр сагаан бүд дээрэ зурадаг. Сагаан дээһээр аргамжа томоод, газар дээгүүр «зэлэ» татажа, эшэгэд, хурьгад, тугал, унагадые (бага малай түл) уядаг. Энэ аргамжа хадагалхын тула томо «ордо» гэжэ сүүмхэ оёдог.

Һэеы гэрэй үбэртэ, сагаан шэрдэг дээрэ табагуудые түхеэржэ, айрһа, тоһо, үрмэ г. м. табидаг.

Гэртэ хорёод зулатайгаар аяга соо үргэл үргэдэг. Хабшуулгагүйгөөр газаа мал шарууһалдаг.

Олон тогоондо мяха бүхэлеэр шанадаг, мяханай болоходонь, олон тэбшэнүүд соо гаргадаг. Тэдэнээ онгонуудай урда табидаг.

«Эриһэн хүсэлыемнай хангыт», — гэжэ ехээр мүргэдэг, бөөлэдэг.

Олон улад зон суглараад, ноёдые шарууһаар хүндэлбэбди гэдэг.

Бэлдэһэн эдихэ юумээрээ найр зугаа хэдэг.

Таралган дээрэ бөөгөө ехэ бэлэг сэлэгтэйгээр, амиды хонитойгоор гэртэнь хүргэдэг.

48. Олон мал адуунайнгаа ехээр хороходонь, олзын бага болоходонь, бөөе өөрэйнь хэрэгсэлтэйгээр залажа асардаг.

Улаанаар будаһан ангай һарьһан арһа бэлдэдэг. Тэрэ арһандаа түмэрөөр хэһэн юһэн эрэ хүнүүдые зүүдэг, нэгэ нохой, нэгэ зэд эхэнэрые зүүдэг.

Эдэ арбан нэгэн дүрсэнүүдые шүрбэһөөр арһанда зүүдэг. Тиигээд тахилай шэрхэ түхеэрдэг.

Галай хажууда үүдэтэй гүрэмэл гүрөөһэнэй занга хэдэг.

Ямаа гү, али хони шарууһалжа, бүхэлеэр мяхыень шанаад, бөөлэдэг.

Далай һэтэ гаража ябаһан арбан гурбан ноёдые онгосошодтойнь хэбэбди гэдэг.

«Малнай хорохоо болижо, үлзы хутаг оробо», — гэжэ зон хөөрэлдөөд, бэлдэһэн эдеэ, мяха баридаг.

Бөөлэлгын дүүрэхэдэ, бөөе бэлэгтэй сэлэгтэйнь гэртэнь хүргэдэг.

49. Арад зоной жаргалтай амгалан байдалтай байхын түлөө, адуу малаар баян, олзо ехэтэй байхын түлөө галай тэнгэридэ үргэл үргүүлхын тулада бөөе залажа асардаг. Тэрэниие «далалга» гэдэг.

Тахилай ехэ табсан түхеэржэ, тэрээн дээрээ сэбэр сагаан шэрдэг дэбдидэг. Дээрэнь олон янзын табагуудые түхеэрэн табидаг. Айрһа, үрмэ, тоһо, саахар, хилээмэ г. м. эдеэ хоолоор дүүрэн олон табагууд табигдадаг. Тэндэнь хатуу архи, тараг, шанаһан сай хүнэг соо табигдадаг.

Тарган хони шарууһалжа, мяхыень бүхэлеэр шанаад, тахилай табсан дээрэ табидаг.

Хониной үбсүүе хэрһэнтэйнь хуулажа абаад, нара зүб гурба дахин эрьелдүүлээд, эбхэжэ баряад, хушуунһаань үлгэдэг.

Томо сэбэр хүнэг соо айрһа, тоһо хээд, тэрэнээ улаан торгоор бүрхөөгөөд, хүбэн, хилгана хээд, үбсүүнэй өөхөөр хүнэй дүрсэ хээд, дээрэнь хэнэ. Дээрэнь хониной баруун харти, шагайта, нюрга, дүрбэн хабһа, үншэн хабһа, һүүл, хошхоног хэдэг. Тиигээд хүнэгэйнгөө амһар сэбэр сагаан хурьганай арһаар хушаад, уядаг. Дээрэнь хониной үбсүү хэдэг. Галай улаан сог хээрэ гаргаад, дээрэнь хуурай мүшэрнүүдые гурбалжан болгожо хээд, нариихан үүдыень хоймор руу харуулаад табидаг. Тэрэнэй досоонь модоор дэбисхэр хээд, гурбан нариихан, нойтон бургааһаар галай тулгын гурбан хүлэй хажууда зоогоод, болоһон өөхэтэй мяха, нооһо шорлодог. Бөө хүнэгтэй далалга баряад, гэрэй үүдэндэ бөөлэдэг.

Нэгэ табаг соо хониной һүүл өөхэтэйгөөр хэршээд табидаг.

Хониной үбсүүнэй хэрһэ олон зурууд болгожо хэршээд, тахилай дунда табидаг.

Бөөгэй бөөлэжэ байхада, ерэһэн зон дэгэлэйнгээ дээдэ тобшо тайлаад, эрэшүүл урда хормойгоо буулгаад, малгайгаа үмдөөд һуудаг. Хүн бүхэн гартаа табагтай эдеэ барижа, бөөгэй хурылхатай адли: «Айхан хуруй, хуруй» гэжэ нара зүб хурылдаг.

Бөө далалгын хүнэг гэрэй эзэнһээ эхилээд, бүхы гэрэй бүлын үбсүүндэ няажа баряад, иигэжэ хэлэдэг: «Энэ уг гарбалай, ноёдой үршөөһэн дууһашагүй шандамани жаргал, үнэр баян болгодог агууехэ залалга гээшэ». Тиигээд бөө залалгын хүнэг гэрэй эзэндэ барюулдаг. Бэшэ зон табагтай эдеэгээ тахилай табсан дээрэ табяад, дээдэ тобшоо тобшолдог, эрэшүүл хормойгоо дээшэнь һэхэдэг. Бөө гурбалжан болгожо табиһан мүшэрнүүдые носоожо, дундань үбсүү, хониной яһануудые хээд, томо шанагада малай хайлуулһан өөхэ, архи, сай, бүхы эдихэ юумэ, тахилай табсан дээрэ байһан эдеэ хоол табидаг. Бултадаа зон эдеэлжэ найрладаг. Һүүлдэ табагтай өөхэ баряад, галаа гурба дахин нара зүб тойродог. Хүн бүхэн тэрэнииень абажа эдидэг. Һүүлдэ үбсүүнэй хэрһэ залуушуулай аманда бөө яаралтайгаар дүтэлүүлдэг, хүн бүхэн тэрэнииень шүдөөрөө түргэн хазаад, эдихэ гэжэ оролдодог.

Һүүлдэнь архи уужа найрлаад, унтадаг. Үглөөгүүр бодомсоороо, сай уудаг. Бөө өөрынгөө сай ууһан аяга соо хөөрүүлһэн һү дүүрэтэр хээд, шарууһалһан хониной нооһо урижа, уургай шэнги болгоод, энэ һүтэй аягаа хушадаг. Тиигээд тэрэнээ гэрэй эзэндэ барюулдаг. Түмэр шанага соо малай тоһо хээд, тэрээн соогоо гурбан мүнгэнэй зэргэ туулга хайлуулжа, бөө бөөлэдэг. Туулганай хайлахада, үүдэндэ ошожо эрьелдээд, нооһотой аяга соо тэрэнээ эюулдэг. Туулган нооһотоёо аягын оёорто ородог. Тэрэнээ абажа ерээд, харадаг, шэнжэлдэг. Олон уршалаатай, олон хонхорхойтой, үсөөн үһэнэй дүрэһэн байгаа һаань, иигэжэ хэлэдэг: «Үхибүүдшни жаргалтай, үнэр баян, адуу малаар олон ноён болохош».

Бөө ехэ бэлэг сэлэгтэй гэртээ бусадаг байгаа.