ТУРААХИИН БАДАН

XVI зуун жэлэй һүүл, XVII зуун жэлэй эхин хориин арбан нэгэн эсэгэ буряад арадта хүндэ, хүлгөөтэй ба хубилалтатай жэлнүүд байгаа. Манжуур, Монголой дээрмэшэдэй добтолго, ород хаанай засагай зарим түлөөлэгшэдэй доромжолһон шэрүүн хандаса, түбхинөөгүй губиин нүүдэл мал ажалтай Буряадай байдал улам хүндэ хүшэр болгон өөдэлүүлхэгүй оршон байдалда оруулаа.

Хориин арбан нэгэн эсэгын гулваанар арадайнгаа түрүү хүбүүд байбашье, хаанта ород ороной засагай дээдын газарһаа халуун туһаламжа, анхаралгүйгөөр арад зоноо амаржуулан түбхинүүлжэ, дуран соогоо ажалаа сахижа, сэдьхэл дүүрэн һуухые хангаха аргагүй байгаа бшуу.

Хори буряад арадайнгаа хуби заяа хамгаалан, арадаа нэгэдхэн эмхидхэжэ, Балжан хатанай, Бабжа Барас Баатарай, Шэлдэй Зангиин, Болтирогой Шодын хани нүхэр, ухаан зориг түгэлдэр, залуу шиираг, галзууд угай түрүү гулваа Бадан Тураахиин хүдэр гарайнгаа хамсы шамажа, хүлэг моринойгоо хүлһэ сэлмээнгүй табилуулжа, буряад угсаатанайнгаа дунда эмхидхэлэй, ойлгууламжын ехэ ажал ябуулжа, бүхы гулваа, зайһан түрүү хүндэтэй хүнүүдэй, албата зоной этигэл найдабарида хүртэн, зонойнгоо залаада, оронойнгоо оройдо хүрэтэр этигэл найдабарида ороо.

Буряад арадайнгаа хэрэгээр сагаан хаанда арадайнгаа түлөөлэгшэдэй толгойлогшо боложо томилогдоһон Тураахиин Бадан эсэгэ бүхэнэй түлөөлэгшэдһөө бүридэһэн таби гаран хүниие абажа эмхидхээ. Тэдэнэй дунда залуухан Абжаа удаган оролсоо. Ошохо ерэхэдээ, хэрэглэхэ унаа, хоол болохо мори, мал туужа, арад олоноороо үреэлгэн үдэшүүлжэ, 1702 оной намар ехэ бэлэдхэлтэй мордожо, ута хүндэ замые морин эрдэнеэрээ дабажа, хойто жэлэйнь гурбадугаар һарын һүүл багаар сагаан хаанда һайнаар угтагдажа бараалхаад, ошоһон хэрэгээ дүүрэн бүтээжэ, хаанай һайшаал грамота хүлеэн барижа, буряад арадаа хамгаалха удхатай хуулита аржагар бэшэгүүдые, тугтайгаар хүлеэн тогтоожо, залан асарһан байгаа. Тураахиин Бадан толгойлогшотой түлөөлэгшэдэй баатаршалга – хори буряад арадта дүүрэн баяр асарһан, мүн тэрэ түүхэтэ аяншалга хадаа хориин арбан нэгэн эсэгынхидэй улам эблэрэн, дүүмэ байгуулха зорилгын одо заяан болоһон байгаа.

Цогто НОМТОЕВ,
Буряадай арадай уран зохёолшо