ХААН ОРОНОЙ АША ТУҺАДА ЯМАР АЛБАТА
ХҮДЭЛМЭРИ ХЭДЭГ ТУХАЙНЬ

1. Анхан 1642 ондо ноён этигэмжэтэ түшэмэл Поярков гэгшэтэй эбэй трактат баталһанһаа хойшодо ородой ахамадай захиралгаар Албазин, Нэршүү гэдэг ехэ городуудые, мүн тэрэ замаар олон тоото остороогуудые барихын тулада ябуулагдаһан уласай улаа болон бусад хэрэгтэй юумэнүүдые шадалай зэргээр даалсажа ябуулһан бэлэйбди.

2. 1658 онһоо хойшо Нэршүүгэй воеводско зургаанда хамжагдан, 160 дүүшэ толгойн 20 — 30 мүнгэ алба үргөөд, тэрэ Нэршүүгэй замаар баригдаһан остороогууд, тэндэ һууха хасагууд болон таряашадай ябадал байдалда туһа хүргэлсэһэн байнабди.

3. 1728 онһоо эхилжэ граф Рагузинскиин шиидхэбэреэр Мэнжын харуулдэ Хориин зонһоо 60 хасаг уладые нэгэ дарга ноёнтой ба тэдэнэй бүлэнэртэй хамта 61 үрхэтэ айлнуудые 33 жэлээр ээлжэлүүлэн эльгээхэдээ, тэдэ бүгэдые эдихэ хүнэһэ, унаха мори, һаажа ба алажа эдихэ малнууд, үмдэхэ хубсаһан, зэбсэгүүдтэйнь дүүрэн зоной гаргашаар түхеэржэ мордохуулаад, тэдэнэй ерэхэ хүрэтэр эдэнэй эндэ орхиһон мал адууһые хаража, үсхэжэ байхаһаа гадна, мүн хуушан ээлжээгээ сахиха ба Нэршүү, тэрэшэлэн хүдөөгэй замуудай харгые заһалсажа байһамди.

4. 1809 онһоо эхилэн, дээдэ празительствын ажаглалтаар Хориин зоной ашааниинь хүндэдэһэн дээрэ үзэгдэжэ, Ара Мэнжын харуулда уладые эльгээхэһээ сүлөөлэгдэн, нютагууд дотороо элдэб ээлжээнэй повинностьнуудые ябуулха болоһон байна.

5. Нютагууд дотор манда нэмэгдэһэн ээлжээнүүд гэбэл, Дээдэ-Үдэ городһоо Шэтын остороог хүрэтэр 15 һуури үртөө бүридэ сангһаа ямаршье нэмэри абангүй, нэгэ-нэгэ почтын гэрнүүдые, хашаа ба повет, сарай тэригүүтэн болоод тэдэнэй дэргэдэ гэмтэдые байлгаха нэгэ-нэгэ түрмын гэр шүргэтэйнь барижа, үртөө бүридэ 6-6 түмэртэй тарантас тэргэ, мүн үбэлэй шаргануудые түхеэржэ байлгаба.

6. Тэрэ үртөөнүүдтэ олон бүлэтэй үгытэй зонһоо 6 үрхэтэ айлые гэр бүлэтэйнь нүүлгэжэ һуулгаад, баян шадалтанһаа 1-1 үрхэ айлай хүнэһэ, мүн һаахын тулада 12 тугалтай үнеэ, 12 хурьгатай хонидые үгөөд, үртөө бүриин 120 мори, түгэс зэбсэгтэйнь — хазаар, хомууд хударгатаяа, дугааг, сидёолхо, боожо, зэргэшээгэй мушхамал, ташуур гэхэ мэтые дүүрэн түхеэржэ үгөөд, тэдэн бүриин нэгэ даабаришан зайһангуудые байлгажа, тэдэнь почтын алибаа байдалые хинаха, нааша саашань почто болон сангай ехэ ноёдые үдэшэхэ, угтаха, мүнөөнэй смотрительнуудай тушаалтай байһан юм.

7. Кавказ оронһсо эндэхи Энгидэй нютагта һуухаяа ерэһэн таряашадта тэдэнэй ажа түрэхын, байдалаа бэхижүүлхын тулада гэжэ бүгэдэ Хориин зонһоо нэгэ мянган моридые, нэгэ мянган тугалтай үнеэтэйгээр нэмэри туһаламжа үзүүлһэн байна.

8. 1812 ондо Франциин сэрэгүүдэй эбдэжэ гэмтээһэн Орос ороной дотоодо городуудые заһахын тулада Хяагтын сангаар дамжуулан, нэгэ мянган моридые үргэһэн юм.

9. 1790 онһоо эхилэн, Эрхүүгэй Тельминскэ сэмбын фабрикада сэрэгүүдэй хубсаһа оёхо сэмбэ нэхэхын тулада Хориин зонһоо жэл бүриин 1 мянган пүүд хони, хурьгадай эрхим һайхан нооһо үргэдэг байтарынь, 1810 онһоо эхилэн, хониной үсөөхэн болоходо, жэл бүриин 5 зуунһаа нэгэ мянган пүүд хүрэтэр нооһо тэрэ фабрикын санда үнэгүй сэнгээр үгэһэн байна.

10. 1810 он хүрэтэр Нэршүүгэй ба хүдөө замуудые хүүргэтэйнь бүтээлсэхэдээ, Нэршүүгэй замынь мүнөө байһан Зүүн-Яруунын хойто хубидахи Шэрэнгитэ гэжэ газарта Яруунын остороог хүргөөд, тэндэһээ харгынь Холобой, Орлобойгоор, Хэндын, Тэлэмбын остороогоор гараад, тэндэһээ Хэндын урда дабаа ба Яабланай Шэлын Поод булагаар Шэтын голые уруудан, Шэтын остороог хүрэтэр ошодог байгаа. Тэрэ онһоо эхилэн, харгые ёһотоор һайжаруулха болоһон тула манай Хориин сайднар зонтоёо тэрэ замаар хүүргэ, гаати болон бусадшье элдэб зүйлэй мододые отолон бэлэдхэжэ, маша ехэ гаргашатай хүдэлмэри хэгдэжэ байтарынь, мүнөө байһан Үхэр нуурта Яруунын остороог урилагдаад, энэ замые хэхэ болоходо, түрүүшын ехэ хүдэлмэри хэрэггүйдэ орхигдоһон байна.

11. Мүнөө байһан замые энэ Шэншэл хүрэтэр заһуулхын тулада 1811 ондо бүгэдэ Хориин сайднар Дээдэ-Үдэһөө Шэтын остороог хүрэтэр шадалтай зоноо дууһан абажа, 10 модоной хоорондо олон бүлэг айлнуудые гэртэй бараатайнь нүүлгэн һуулгажа, тэдэн бүридэ һү һаали бариха үнеэтэй, хүнэһэ хэхын тулада олон һүрэг малнуудые туужа ябажа, илангаяа ехэ гаргашатайгаар энэ шэнэ зам эхилжэ гаргагдаһан юм.

12. Ноён Дурна Зүгэй Сибириин генерал-губернатор Сперанский энэ зүгэй нютагуудта морилон, бүгэдэ Сибириин байдалые шалган үзэхэдөө, Хориин зоной ашаан хүндэ гэжэ ойлгожо, тэрээнһээ хойшо Хориин зоной гаргашаар байһан почтын үргөөнүүдые 1820 сндо сангай гаргашын болгоһон байна.

13. Дээдэ ахамадай шиидхэбэреэр эдэ харгынуудай заһабари, мүн Дээдэ-Үдэ городһоо Сэлэнгые уруудан, Байгал далайн эрьедэхи Посольск хүрэтэр ба тэндэһээ далайн захаар Баргажан город хүрэтэр харгы хэлсэхэ болоод, арбаад жэлэй туршада Сэлэнгын Хараса гэдэг хабсагай дээгүүр малтажа, зам гаргаха гэхэ зэргын маша хүндэ хүдэлмэри хэсүү газараар хэлсэжэ байтараа, 1820 ондо тэрэ хүшэр ажалһаа сүлөөлэгдэһэн бэлэйбди.

14. Тэндэһээ болёод, ондоо тээ хэхэ хүүргэ замууд гэбэл, Анаагай үртөөһөө Петровско завод хүрэтэр — 150, Заганай сэлеэнһээ Заганай дабаае аладлан, Охин-Булагай сэлеэн хүрэтэр — 80, Түгнын Шэбэлтын сэлеэнһээ Барыкинай сэлеэн хүрэтэр — 25, Барай сэлеэнһээ Түгнын урда шэлэ үнгэртэр 20 модоной газарнуудта харгы, хүүргэ хэхэ болоһон байнабди.

15. Энэ забһарта 1770 онһоо 1870 он хүрэтэр Дээдэ-Үдэ городһоо Шэтэ хүрэтэр харгын верстовой столбнуудые шэрдэжэ зоохо, тэдэнэй хуушархада шэнэлжэ байха хүдэлмэриие нэгэ зуун жэлдэ хэжэ байгаабди. Тиигээд 1875 онһоо тэрэ столбнуудые шэрдэнгүй зоохо болоһомди.

16. 1839 онһоо Агын 8802 дүүшэ зон Нэршүүгэй округто хамжагдан таһархадаа, өөһэдын хэжэ байһан Хэндын үртөөһөө Нэршүүгэй хилэ хүрэтэрхи харгын заһабарияа орхиходонь, тэрэ заһабаринь эндээ гээгдэһэн бидэ Хориин зоной ашаан дээрэ орхигдожо, мүнөө хүрэтэр байһаар.

17. Баһа 1859 онһоо 1864 он хүрэтэр Хёлгын Хёлгонсогой эхеэр Загалиг гэдэг газарта тогтом хүбшын гол горхоноор Энгидэйн дээдэ захын сэлеэн хүрэтэр заһагдахада, тэрэнэй 48 модондо харгы хэлсэжэ байтараа, дээдэ ахамадай шиидхэбэреэр 1864 онһоо Хёлгын Заргалигай, Түгнын Барыкинай ба Барай Заганай дабаанай Петровско замай хахадай заһабариһаа хүнгэлэгдэһэн байнабди.

18. Анханһаа хойшо Нэршүүгэй ба хүдөө замуудаар элдэб ээлжээнэй повинностьнуудые ябуулхадаа, сэрэгэй доодо зэргэтэн ба гэмтэнэй болон нүүдэлэй партинуудай улаа хүнэһэ, патеэрэнүүдые түхеэржэ бэлдэхэһээ гадна, тусгааршье ябаһан ашаануудые ябуулалсажа байһан юмди.

19. 1850 онһоо Амарай хизаарай нютагууд нээгдэжэ, тэндэ һуурижаха сэрэгэй доодо зэргэтэн, маша олон нүүдэлэй зон, гэмтэнэй — эдэ 3 партинуудай улаа, хүнэһэ, патеэрэ тэригүүтэниие, мүн илангаяа хүндэ ашаанууд болохо 150-һаа 400 гаран пүүд хүрэтэр үхэр буунууд, бараанууд, машинанууд, хүнгэн ашаан гэбэл, элдэб бутархай түмэр эдлэл, тобшо, дари, туулган, архи, талхан, адагтаа тэжээмэл зүгынүүд гэхэ мэтын шэрэгдэдэг болоходо, Нэршүүгэй замаар нэгэ үртөөдэ 125-һаа 200 морин хүрэтэр тэргэ, шарга, морид улаашадые түгэс зэбсэгүүдтэй, хүнэһэтэйгөөр барижа байдаг болоходо, нэгэ жэлдээ 100 мянга гаран түхэригэй гаргаша гаргадаг болоо һэмди. Тиигээд сэрэгэй партинуудай хүнэһэнэй, улаагай мүнгэнэйнь ехэ болоһоор мүнөө энэ замай шэрэлгэдэ жэл бүриин 70 мянга тухай түхэриг гаргаша болодог байна.

20. Үнгэрһэн 1855 ондо Хориин баян шадалтай зон Амарай зүг эльгээгдэһэн шэнэ сэрэгүүдые тэжээхэ хүнэһэндэ 500 үнеэдые нэмэри үргэһэн юм.

21. Өөһэдын нютаг дотороо сахидаг ээлжээн гэбэл, анханһаа хойшо өөрын ба дээдэ ахамадай ябадал һаатуулхагүйн тулада 60 гаран һуурин газарта залгаа үртөөнүүдые байгуулжа, тэдэн бүридэ олон тоото морид, улаашан, тэргэ, шарга түгэс зэбсэгүүдтэйнь түхеэржэ бэлдэхэдэ, жэл бүхэндэ бидэнһээ 30 мянга гаран түхэригэй гаргаша болодог байна.

22. Хүрбэ голдо 2, Анаа голдо 1, Үдэ голдо 2, Худан голдо 2, Яруунын хоолойдо 1 — хамта найман газарта аянай ябадалшад ба Хориин зоной гол гаталхын тулада хаарбазануудые байгуулжа, тэдэнэй һахюулшад гэжэ жэл бүхэндэ хамта 22 уладууд толгойн 40 түхэригэй гаргашаар байлгагдаһан юм.

23. Нэгэ Хориин степной дүүмын орос-монгол 8 бэшээшэнэй, 2 харуулшан, 6 денщик, тэрэнэй дэргэдэхи түрмын 2, тугай һүмын 2, уһан сарайн 1 — хамта 5 харуулшад, 14 инородно управануудай 1-1 письмоводитель, 1-1 денщигүүд, 52 магазинуудай 1-1 харуулшад, 8 дасангай 2 харуулшад, 5 орос бурханай һүмын 3-3 харуулшад, трапезнигуудай хүлһэ, хубсаһа түхеэржэ байлгадагбди.

24. Анаа ба Тодхотын хоёр һургуулиин гэрнүүдые түгэс эдлэлтэйнь баряад, тэдэндэ байха 84 шабинар, 2 багшанарай хүлһэ, хүнэһэ, хубсаһые түхеэржэ байлгадаг — иимэнүүд ээлжээтэй байһан байнабди.