ҮГЫН ТАЙЛБАРИ

1. Эндэ хөөрэгдэһэн ба энээнһээ хойшо хэлэгдэхэ иимэ ушарнууд Сагаан Сэсэн гэдэг хүнэй зохёоһон монгол угай бэшэгһээ абтаһан байна.

Ярлан гэдэгынь Түбэдэй хаашуулай эртэ урдын байдаг газар байһан, Яралха гээшэнь Түбэд ороной нэгэ хадын нэрэ юм.

Энэ болон бусад мэдээнүүд В. Юмсуновай бэшэһэн түүхые Н. Н. Поппе гэгшын 1940 ондо хэблүүлһэн ород оршуулгын ажаглалтануудһаа абтаба.— Ред.

2. Тэмүүжэн 1206 ондо хаан болоһон юм.

3. Чингис хаанһаа эхилээд Тогоон-Түмэрые оруулйлсан, хамтадаа 15 хаан байһан юм. Мин угай түрүүшын хаан өөрынгөө захиргаалһан жэлнүүдтэ үнэхөөрөө Хун-ву гэжэ нэрэ үгэһэн байна.

Тогоон-Түмэр Барас хотые 1370 он багаар байгуулһан юм. Тэрэнэй һандархай үлэгдэлынь Хэрлэн мүрэнэй эрьедэ бии.

4. Бальжан хатанай энжэдэ хориин 11 эсэгын зон үгтэһэн юм. Һүүлдэ Лэгдэн хааниие манжа хаан бута сохиһон байна.

5. Шэлдэй гэжэ галзууд: эсэгын занги ноён 1728 омдо ород-хитад хилын табигдаһанай һүүлээр өөрөө мэдээд, Хэрлэн мүрэн зөөжэ ябашаһан байгаа. Хожомынь һөөргөө бусажа ерэхэдэнь, ород засагаархид барижа саазалһан юм. Гэбэшье тэрэниие манжанууд саазалаа гэһэн домог үлүү дэлгэрэнги байна.

6. Гурбан эрдэни гээшэнь Будда бурхан, һургаалынь ба тэрэниие нэбтэрүүлэгшэ ламанар болоно.

7. Тулуй— Чингис хаанай одхон хүбүүн.

8. Хүрдэ оршуулагша гээшэнь түмэр голдо орёоһон бурханай номые эрьюулэн буян ологшо гэхэ гү, али шажан мүргэлые сахин бадаргагша гэһэн удхатай.

9. Түмэдэй Алтан хаан далай-ламада элшэнэрые1576 ондо эльгээгээ. Далай-лама 1578 ондо тэрээндэ хүрэжэ ерэһэн. В. Юмсуновай туухые буулгаһан хүн 1518 он гэжэ буруу бэшэһэн байгаа.

10. Юм гээшэ Ганжуур гэдэг олон ботито бурханай номой нэгэ бүлэгынь болоно. Тэрэ гурбан янзын байдаг: дэлгэрэнгы Юм — 100000 шулэгтэй, дунда — 25000 мянган, хуряангы — 8000 шүлэгтэй.

11. Ганжуур, гээшэ манай ээрэһээ урда санскрит болон бусад хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн бурханай номуудай суглуулбариин 108 ботито түбэд оршуулгань юм. Сахарай Лэгдэн хаанай үедэ монгол хэлэндэ оршуулагдажа эхилээд, 1624 ондо түгэсхэгдэһэн. Тэрэ оршуулга хэхын тулада Гунгаа-Очир түрүүтэй эрдэмтэ оршуулагшадай бүхэли Комитет байгуулагдаһан юм. Ганжуурта прозоор ба шүлэгөөр бэшэгдэһэн 1161 зохёол ородог.

12. Комплект ламанар гэжэ санаартын элдэб солотой ламанарай списогтэ оруулагдаһан хүнүүдые хэланэ

13. 1724 ондо ошоо гээшэнь буруу. Хэрбээ Заяевай Түбэдтэ 7 жэл байгаад, 1741 ондо бусажа ерэһэн һаань, тиишэ ошоһон жэлынь 1734 он болоно. Энээниие Тобоев зүб бэшэһэн байдаг.

14. Шэрээтэ —дасанай ахалагша лама. Ламанар тухай 1853 ондо абтаһан дүрим соо гансал энэ тушаал буряад дасангуудта хуулита ёһоор үлөөгдэһэн байгаа.

15. Иимэ соло 1853 оной дүримөөр.болюулагдаһан юм.

16. «Тэдэ үндэр эрхимые дэбшэгүүлэгшэ» ородоор «его высокопревосходительство» гэһэн үгэ. Мүнөөнэйхеэр «үндэр дээдэ түрэлтэ» гэдэг.

17. «Наранай ургаха зүгэй Сибириин» — Дээдэ найруулгаар«Зүүн Сибириин» гэһэн үгэ.

18. «Үндэрлэгшын анжаралтада айладхахадань» — ородоор «представить на высочайшее рассмотрение» гэһэн үгэ, мүнөөнэйхеэр «үндэр дээдэ үзэмжэдэ табихадань» гэнэ.

19. «Шара сайбар зон» — ородоор «духовенство и верующие» гэһэн үгэ Мүнөөнэйхеэр «санаартан ба һүзэглэгшэд» гэнэ.

20. «Мүнөө амгаланаар айлдагша» — ородоор «ныне здравствующий» гэһэн үгэ. Литературна хэлээр «мүнөө мэндэ байгаа» гэдэг.

21. Моторлохо — «гараа табиха» гэһэн удхатай дээдэ найруулгын урданай үгэ. «Мотор» гэжэ «баруун гар» гэһэн үгэһөө гараһан.

22. «Зүүн гарта»— ородоор «на левом берегу». Горхоной урдадаг зүг тээшэ хаража зогсоходо, зүүн гар тээ байһан газарые хэлэнэ.

23. Шэрээтэ лама — үндэр шэрээдэ һуудаг гэхэ гү, али мүргэлэй үедэ түрүүлэгшэ болодог. Дасанда хамба ламын бии һаань, тэрэ монгол дасангуудта захиргаанай уялга дүүргэдэггүй. Буряад дасангуудта тэрэ шэрээтэ болодог, энэнь 1853 ондо абтаһан дүримөөр дасандахи хуулита ёһоор мэдэрэгдэһэн ори ганса тушаалта нюур байһан.

Соржо — засаглагша лама. Монголой багахан дасангуудта тэрэ шэрээтэ болодог. Дасангай бүхы ажабайдал тэрэнэй харууһан доро үнгэрдэг.

Гэбгы — дасан соо гурим сахидаг, харин дасангай газаа тээ ламанарай арюун сэбэр ябадалай хойноһоо адаглан харадаг. Мүн лэ тэрэ зэмэдэ ороһон ламанарые хэһээхэ хэрэг эрхилдэг, юрэ ламанарай ямар юумэ хэжэ байха тухай бүхы захиралтануудые гаргадаг.

Шанзаба — дээдэ зэргын дашаа тангариг абаагүй болобошье, эгээл хуушанай ламанарһаа томилогдодог.

Унзад — мүргэлэй боложо байхада, гурим дүрим сахидаг, маани бүхэниие эгээ түрүүн хэлэдэг. Унзад ехэнхидээ бүдүүн хоолойтой байдаг.

Нирба — мүнгэ зөөри баригша.

Тахилша — үргэлэй хэрэг эрхилдэг.

Дуганша — дасангай харуулшан. Дасан сэбэрлэдэг, мүргэлдэ хэрэгтэй бүхы юумэ бэлдэдэг.

Жама — дасангай тогоошон.

Хубараг — юрэ санаартаниие иигэжэ нэрлэдэг, мүн шаби гэһэн удхатай үгэ.

24. Галда хайлаха — «шатаха» гэһэн удхые дээгүүр найруулгатай болгожо хэлэнэ.

25. Албын ламанар — ондоогоор хэлэхэдэ, комплектнэ гү, али штатна ламанарта орходоо эдэнь штадта ородоггүй тула алба түлэдэг байгаа.

26. Даши Чойнпиллин — Сүүгэл дасанай түбэд нэрэнь. Буряад-Монголой АССР-эй байһан аад, 1937 оной намар Шэтын областьдо оруулагдаһан, урдын Агын аймагай газар дээрэ байһан юм.

27. «Арюун шагшабадтай» — ламанарай дээдэ дашаа тангариг абаһан гэһэн удхатай.

28. «Лубсан-Лүндэб Дандарай гэгшэ» — энэ хадаа буддын шажанай түүхэдэ, мүн

Буряад орондо эгээл мэдээжэ болоһон ламанарай нэгэн юм.

29. Шойрын һургуули — ондоогоор «цанит дасан» гэжэ нэрэтэй. Тэндэ буддын шажаниие ба философииень шудалан үзэдэг байгаа. Эндэ үзэгдэдэг зүйлнүүд гэбэл: гносеологи гэхэ гү, али хүнэй юумэ мэдэлгын уг узуур, арга боломжонууд ба хилэ хизаар тухай эрдэм (санскридаар — прамана), Будда бурханай байдалые туйлаха тухай теори (санскр. парамита), дунда ба хооһон шанар тухай һургаал (ондоогоор хэлэхэдэ, ажаһуудалай гүйсэд дүүрэн бэшэ шэнжэтэй тухай һургаал, санскр, мадьямана), метафизикэ гэхэ гү, али юртэмсэ гээшэ бурханай табисуураар бүтэһэн, юумэн гээшэ хүгжэхэ хубилхагүй, анхан табисуураараа тохоршоһон байдалтай байдаг гэһэн һургаал (санскр. абидарма) болон ламанарай арюун сэбэр ябадал тухай һургаал (санскр. виная).

30. «Гэбшэ, һаарамба, габжанар» — «гэбшэ» гэжэ эрдэмэй зэргэ цанидай түрүүшын дүрбэн бүлэгые ба винаягай тэрэ солодо тааралдаха хубииень шудалан үзэһэн ламада олгогдодог. Иимэ зэргэтэй лама цанит шудалалгын асуудалнуудаар болодог үгэ буляалдаанда оролсохо эрхэтэй.

Цанидые гүйсэд шудалжа, үгэ буляалдаанай үедэ шалгалта гаража шадаһан ламада «габжа» гэжэ зэргэ олгогдоно. Габжа буддын философиин тусхай хубинуудые гэхэ гү, али медицинэ, астрологи (одо мүшэнүүд тухай һургаал) ба мистикэ (эди шэди тухай һургаал) шудалан үзэжэ эхилдэг байгаа. «Гэбшэ», «габжа» гэһэн зэргэнүүд цанит дасангуудта олгогдодог.

«Һаарамба», гэжэ зэргэ һүлдэ тэмдэг шудалан үзэдэг «акпа» гэжэ дасангуудта олгогдоно.

31. Сүүгэл дасан 1831 ондо бодхоогдоһон юм. Буряад дасангуудһаа эгээл энэ дасанда түрүүшынхеэ буддын шажанай философиин номууд шудалан үзэгдэжэ, барлан хэблэгдэжэ эхилэгдэһэн байгаа. Эндэ 1845 онһоо хойшо шойрын һургуули, ондоогоор «цанит факультет» хүдэлжэ эхилһэн байгаа.

32. Барон Шиллинг фон-Канштадт Павел Львович (1786 — 1837) — физик ба зүүн зүгэй оронуудые шэнжэлэгшэ, Наукануудай академиин гэшүүн-корреспондент байһан. Гүрэн түрын ажалда тусгаар хэрэгүүдэй ноён ябахадаа, ревизи хэхэеэ Зүүн Сибирь ерэһэн юм.

33. Энэ он буруугаар тэмдэглэгдэһэн. Павел 1796 ондо эзэн хаан болоо.

34. Илдара — үедэ, хирэдэ, зуура.

35. Хайхарха — анхаралаа табиха, анхарха

36. Буряад болоһон хамнигадууд.

37. Сэлэнгын18 отогууд: Атаган, Харанууд, Сонгоол, Сартуул, Ашабагад, 1-дэхи Табангууд, 2-дохи Табангууд, 3-дахи Табангуд, Хатаган, Буумал Готол, Баабай Хурамша, Подгородно, Сүхын Харанууд, Ользон, Алагуй, Үзөөн, Галзууд, Шонород (Чернорудска),

38. Эгэгээд — тала, хажуу.

39. Бумхан — субарга, һүмэ, мунхан

40. Нигүүлэсхэл — энэрхы сэдьхэл.

41. Шираб-Нимбуу Хобитуев — галзууд отогой зайһан, Хориин главна тайшаагай туһалагша байһан, 1872 ондо Бүхэдэлхэйн выставкэдэ Венэ хото ошоһон байна. Князь Э. Э. Ухтомскиин даабаряар 1887 ондо Хориин буряадуудай түүхын бэшэг бэшэһэн байна.

42. «Худайн, Эдын, Верхоленскын, Алайрай степной дүүмэнүүд» — эдэ дүүмэнүүд Баруун Буряадта байһан гэбэл: Худайн дүүмэ — Усть-Орда тосхоной дэргэдэ; Эдын дүүмэ — Ангар мүрэнэй зүүн тээһээнь шудхадаг Оһын голдо; Верхоленскэ дүүмэ — урдын Верхоленскэ уезддэ; Алайрай дүүмэ — Буряад-Монголой АССР-эй урдын Алайрай аймагай Хиига сэлеэндэ байһан.

43. Юмсуновай хэлэһээр, хори буряадууд буддын шажанһаа бөө мүргэлдэ ороһон болоно. Үнэн дээрээ тиимэ бэшэ ааб даа.

44. «Дурисха» — бүхы һахилнуудта хүртөөгдэһэн дээдэ зиндаагай бөө.

45. Юрэ хэлэхэдэ, бөөгэй дуудалгануудые, мүн ёһолол дүүргэхэ дүримүүдые тодорхойлһон гар бэшэгүүд бии юм.

46. Шахар — түргэн элшэ.

47. Хүхүүр — дахуул.

48. Үрилбэ — үлирбэ, хабшаг.

49. Оошо — аман.

50. Хүлгэ — унаа.

51. Амитай — бөөгэй үмэдхэл.

52. Жүһэ — улаан будаг гарадаг шулуун.