ШАЖАН МҮРГЭЛ ТУХАЙ

1. Анханда Сута Богдо Чингис хаан 1207 ондо Түбэдэй Уй гэжэ газарһаа өөрын дотоодо ехэ түшэмэлнүүдые элдэб ехэ эрдэниин үргэлнүүдтэйгээр Түбэдэй Цзанг нютагтай Сажияа Гунгаа-Нимбуу гэдэг ламада эльгээжэ, тэрээндэ үгэлигын эзэн болохые айладхаад, Монголой газарта заларан ерэхые уриһаниинь, тэрэ лама Монголой газарта ошохо саг хэмжээ үшөө хүрөөдүй гээд, ерэжэ шадаагүй байгаа. Зүгөөр өөрын тахилай эдлэл, шүтөөн болон олон адистадтай һахюуһа залаһаниинь Монголой улад зон тэрээндэ ехэ һүзэглэн, шажанай эхи олоод, тэрээнһээ хойшо убашын санаар ябажа, гурбан эрдэниие тахидаг болоһон юм [6]. Энэнь дүрбэдүгээр рабжуунай анха маша гарагсан гэгдэдэг эмэ гал туулай жэл бэлэй.

2. Тэрээнһээ хойно 1247 ондо Чингисэй Үгэдэй хаанай хүбүүн Годаан хаан Түбэдэй газарта һууһан Сахияа бандидын мэргэн суу алдарые соносожо, олон түшэмэд зониие ехэ үргэлтэйгөөр ябуулжа, заларан ерэхые айладхахадань, ерээдүй сагта хойто зүгһөө харсага шубуунай һууһан мэтэ малгайтай, гахайн хоншоор мэтэ гуталтай үгэлигын эзэнэй заларан ерэхэдэ, тэрээнтэй һаадгүйгөөр тэндэнь ошобол, шажан амитанай туһань ехээр бүтэхэ гэжэ далай лама Содном-Жамсын буулгаһан бошог зарлигыень тэрэ лама һанаад, дүрбэдүгээр рабжуунай дүшэн нэгэдүгээр бишэн гэдэг эмэ гал-хонин жэлдэ ерэжэ, хаан, түшэмэлтэйнь золгожо, бүгэдэндэ хии вачирай абишиг үгэһэн бэлэй.

3. Тэрэ лама Монгол газарта һуужа байтараа, тэрээнһээ урда монгол уласта ном үзэгэй үгы байһан ушарһаань 1249 ондо үзэг зохёохые хүсөөд, нэгэ үндэр һүмын асар дээрэ гаража, үзэг урлахые бэлгэлжэ һууха сагтань урда зүгһөө нэгэ эхэнэр хүнэй арһа элдэхэ хюрөө шүдэтэй хэдэргэ модо барижа ябахыень хараад, монгол үзэгые хюрөөгэй шүдэнэй дүрсөөр бэлгэлэн, эрэ, эмэ, эрсэ гэхэ гү, али шанга, хүнды, һаармаг — иимэ гурбан бүлэгһөө бүридэһэн 44 үзэг зохёожо, Монголдо номой һургуулиие үндэһэлһэн гэхэ. Энэнь эмэ-шорой-тахяа жэлдэ болоһон хэрэг.

4. Тэрэнэй хойно Тулуй [7] хаанай хоёрдохи хүбүүн, хүрдэ оршуулагша [8] Хубилай сэсэн хаан анхан Сахияа бандидын аша Лодой-Жалсан ламые залажа, агууехэ үгэлигэ үргэл хэжэ, санаар тангаригаа сахин шадаха 24 хүниие дахуулан, хии вачирай абишигые абажа, баһа гурбан аймаг түбэд зониие Лишэм гэдэг хототой ба бүгэдэ орон газартайнь тэрэнэй мэдэлдэ үргэлсөөд, гурбан ороной номой хаан Пагба лама гэһэн соло үргэжэ, тэрэнь 1270 ондо түрүүшын бэшэгһээ гадна монгол дүрбэлжэн үзэгые зохёоһон юм. Тиигээд Пагба лама тэрэ бэшэгээр номнохо, соносохо, бисалгаха, бүтээхэ дүримүүдые зохёожо, шажан амитанай туһые ехэдэ үргэжэ, Энэдхэгэй газарһаа бурханай арбидха шарил гэхэ зэргын олон адистай шүтөөниие залажа, хиид сүмэнүүдые байгуулһан юм.

5. Тэрээнһээ хойно Чингисэй һүүлээрхи ехэ бага хаашуул үе үе ехэ ламанарые залажа, шажаниие дэлгэрүүлжэ байгаа. Тиигээд Түмэдэй Алтан гэгээн хаан дүрбэдүгээр далай-лама Содном-Жамсые залажа, олон мал алан онгодые тахиха гурим болюулжа, бурхан шажанай олон ехэ журамые 1518 ондо зохёобо [9].

6. Тэрэнэй хойно хамагые айлдагша дүрбэдүгээр далай-лама Ёндон гэгээнтэн Түмэдэй Алтан гэгээн хаанай аша Сүмэр Дайчин хун-тайжын хүбүүн болон мүндэлжэ, Чингис хаанай ба Барга Тайсангай үеһөө тараһан Монголой урда талын 49 хушуун, мүн халха 4 аймаг монгол уласнарта бурхан шажаниие дэлгэрүүлжэ, тэрэ сагта байһан шэрээтэ Гүүшири гэгшэдэ дурадхан, дэлгэрэнгы, дунда ба хуряангы — иимэ гурбан Юмые [10] монгол хэлэндэ оршуулба.

7. Тэрээнһээ хойно Монголой бага хаан Лэгдэн хутагта баатарай үедэ Гунгаа-Очир олон номшодые суглуулан, Ганжуур [11] түрүүтэй олон номуудые монгол хэлэндэ оршуулба. Тэрэ сагта бидэ, 11 эсэгын зон, Хүүгэн гэгээн гэдэг лама түрүүтэй олон ламанартай байһан бэлэйбди.

8. Тэндэһээ бидэ 11 эсэгын зон Оросой ехэ хаанай алтан шэрээгэй үмэгтэ шургажа ерэхэдээ, өөрын шүтэгшэ шажанай ламанартай, хоорондонь хара багшанартай ерээд, нүүжэ ябаһан газар бүхэндөө һэеы дуган барижа, номой хурал зальбаралгые өөһэдын дураар таһалдалгүй бүтээжэ байдаг бэлэйбди.

9. Тэрээнһээ хойшо Оросой ба Хитадай хоёр император — хаануудай хоорондын хилэ табиха хүрэтэр, Монголой газарһаа Монгол, Түбэд газарай ламанар ба хара багшанар ерэжэ, бидэнтэй ниилээд, бурхан шажаниие дэлгэрүүлжэ байдаг һэн.

10. Тиигээд байтар Түбэдэй газарһаа 1712 ондо 150 ламанар ерэжэ, Сэлэнгын ба Хориин зонтой ниилэжэ, обог бүхэндэ хамжагдаад, тэдэнь ехэ эрдэмтэй, ном ба эмээр амитаниие туһалдагынь илангаяа шухала дээрэ мэдэрэгдэжэ, тэдэнэй нэрын список хамжуулан, ламанарай тоодо оруулан баталжа хайрлыт гэһэн гуйлта дээдэ правительствын анжаралтада айладхахадань, тэдэ ехэ дээдэ эзэн императрица Елизавета Петровнагай үршөөлөөр 1741 ондо тэдэнь бүгэдэ 150 комплект ламанарта [12] баталагдан, алба дээжэһээ хүнгэлэгдэжэ, шажаниие тэдхэһэн байна.

11. Сэлэнгын Подгородно отогой Жамба Ахалдаев гэгшэ 1721 ондо Богдо Жэбзэн-Дамба хутагтын хүреэн Үргөө хотодо бага наһандаа ошожо, бурханай номой һургуулиие эрхимээр шудалһан юм. Баһал энэ Сэлэнгын сонгоол обогтой Дамба-Даржаа Заяев ойроо хоёр нүхэдтэйгөөр 1724 ондо [13] Түбэд орон ошожо, Богдо далай-ламын дэргэдэ 7 жэлэй туршада бурханай номой һургуулида һуража ерээд, шажаниие тэдхэһэн бэлэй.

12. Оросой ехэ дээдэ эзэн император хоёрдугаар Пётр ба Монголой Найралта Түб хаалингууд хоёр империин хоорондо хилэ 1728 ондо табиха сагта Оросой ехэ хаанһаа эльгээгдэһэн этигэмжэтэ түшэмэл граф Рагузинскиин зохёолоор ба дээдэ правительствын үйлэдбэреэр Түбэдһөө ерэһэн ламанарһаа Агваан Пүнсэг гэгшэ Сэлэнгэ ба Хориин ламанарай ахалагша ламань болгогдожо баталагдаа, мүн Түбэдэй Лубсан-Шиираб гэгшэ Хилын хэрэгүүдэй канцеляриһаа 1752 ондо Хориин ахалагша ламаар баталагдажа, тэрэ сагта Хориин ламанар 33 болоһон байна.

13. Энээнэй урда тээ хойто газарта нэгэшье дасан үгы байһан аад, 1741 ондо Сүхын Хилганатай нютагта эшэгы дуган барижа, тэрэнээ дасан гэжэ нэрлээд, хурал хурадаг болоод байтараа, бүгэдын ахалагша лама Агваан Пүнсэг болон Дамба-Даржаа Заяев хоюулаа зүбшэлдэн, модон дасан бариха тухай гуйлта дээдэ правительствада эльгээһэн юм. Тэрэнэйнь харюуда 1753 оной ноябриин 23-да Сүхын захиргаанда 1780 тоото указ абтажа, тэрэ газарта Балдан Брайбан гэжэ мүнөөнэй сонгоолнуудай дасан далай-ламын хүреэнэй маягтайгаар баригдажа, 7 шэрээтэтэй болоод, тэдэнэй ахалагша шэрээтээр [14] тэрэ Заяев гэгшэ баталагдаһан байна.

14. Ахалагша лама Агваан Пүнсэгэй наһанһаа нүгшэһэн хойно Дамба-Даржаа Заяев гэгшэ Сүхын зургаанай январиин 10-най үдэрэй 1764 оной 22 тоото сааза шиидхэбэреэр бүгэдын ахалагша шэрээтэ ламада баталагдан, Хилын хэрэгүүдэй канцеляриин июлиин 23-най үдэрэй 1766 оной 610 тоото саазаар (шиидхэбэреэр) байгалай үмэнэхи талын буддын шажантанай бүгэдын главна бандида хамба ламаар баталагдаба.

15. Тэрэ ехэ дээдэ эзэн императрица хоёрдугаар Екатерина хатан хаан декабриин 14-нэй үдэрэй 1766 оной бүгэдэдэ үршөөгдэһэн манифестын хүсөөр бүгэдэ Орос орон дотор тэсэжэ багтаагдаһан түрэл бүриин шажантан тухай шэнэ дүрим зохёохо тусгаар шэнэ Совет тогтоогдожо, тэрэ Соведтэ буддын шажантанһаа депутат байха нюур эригдэжэ, бүгэдын бандида хамба лама Заяев болбол тэрэ Соведтэ эльгээгдэжэ, эзэнэй ниислэл хото Москва ерэжэ, ехэ дээдэ эзэн императрицатай бараалхан, тэдэ хаантанай үршөөһэн грамотаар тэрэ Соведэй депутадаар баталагдажа, жэл бүхэндэ табин түхэриг пүнлэ (пенси) хайрлагдажа, шажанай зүбшэлэлгэ бүтээлсэн, өөрын шүтэгшэ шажанаа сүлөөтэй эдлэхын тулада эшэ зүбшөөл соёрхогдожо бусаһан юм.

16. Тэрэ сагаар лама Жамба Ахалдаев 1741 ондо Галуута нуурай дэргэдэ эшэгы дуган барижа, тэндээ хурал хэжэ байтараа, тэрэ Сүхын управлениин 1755 оной указаар тус дуганай сотник даа (ехэ) ламада баталагдаһан юм. 1776 онһоо эхилэн, Жамба Ахалдаев Сэлэнгын баруун эрьеын табан дасангай эрдэни бандида шэрээтэ сотник даа ламада баталагдаба. Харин 1783 ондо тэрэ мүн лэ тэдэ табан дасангай эрдэни бандида хамба болгогдожо баталагдаһан юм.

17. Хориин ламанарай ахалагша ламань Лубсан-Шиираб гэгшэ байһан. Тэрэнэй удаа Хориин ахалагша ламань Дугаров гэгшэ болоһон байгаа. Тиигээд тэрэнэй наһанһаа нүгшэхэдэ, Хориин ахалагша тайшаа Ринцэ Шодоёвой гуйлтаар ба Эрхүүгэй губернскэ правительствын 1755 оной февралиин 22-то абтаһан 149-дэхи указаар дархан нанса [15] солотой байһан Дэмбил Ринцеев Хориин ламанарай ахалагша ламада баталагдаа бэлэй.

18. Тэрэнэй хойно Хориин ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Ринцеевтэ Эрхүүгэй губернскэ правительствын 1773 оной мартын 13-да абтаһан, 626 тоото шиидхэбэри ерэжэ, Хори дотороо обог бүхэндэ нэгэ-нэгэ эшэгы дуган барижа, тус бүридэнь штатна лама баталха гэһэн байгаа. Харин тэдээнһээ ондоо ламанарынь бурханай номой хурал ба һургуули өөрынгөө дураар ябуулдагшье һаа, бусад хара хүнүүдтэй адляар албаяа түлэжэ байг гэһэн юм.

19. Бүгэдын бандида хамба Заяевай наһанһаа нүгшэһэнэй хойно тэрээнэй ашань соржо Содномпил Хэтэрхэйн гэгшэ Эрхүүгэй губернскэ правительствын мартын 24-нэй үдэрэй 1774 оной 850 тоото указаар депутат хэргэмдэ баталагдан, бүгэдэ буддын шажантанай һунгалтаар ба мүн тэрэл правительствын майн 31-нэй үдэрэй 1778 оной 1775 тоото указаар Байгалай үмэнэхи талын буддын шажантанай бүгэдын ахалагша бандида хамба ламаар баталагдаба.

20. 1782 ондо бүгэдын тоо абажа, ревизи болохо сагта Байгалай үмэнэ талын буддын шажанта зон илангаяа олон боложо үнэржэһэн байба. Ушар тиимэһээ Дээдэ-Үдын провинциальна канцеляриие ахалан захирагша воеводо Владимир Бутековой гаргаһан шиидхэбэриин ёһоор, Нэршүүгэй захиргаанай зондо 150 лама баталагдаһан байгаа. Тиигээд тэдэниие Сэлэнгын мэдэлһээ һалгаха гэжэ захирһан туладань бандида хамба Хэтурхеев дээдэ ноёдто хандажа, Нэршүүгэй мэдэлэй ламанарые манай мэдэлһээ бү һалгыта гэжэ гуйһан юм. Тиимэһээ Сибириин генерал-губернатарай 1805 оной мартын 2-то абтаһан, 1208 тоото указаар тэдэнэр дахин Сэлэнгэдэ мэдэлтэй болгогдоһон юм.

21. Тэдэ үндэр эрхимые дэбшэгүүлэгшэ [16] ноён Нэршүүгэй областиин Уулын таһагай главна командир генерал-поручик, кавалер Евстафий Карпович Беклеминэй захиралтаар ба тэдэ ехэ дээдэ эзэн императрицын анжаралтада хүргэгдэхын тулада ноён Нэршүүгэй казённо экспедициин советник Егор Егорович Владимировай 1785 оной февралиин 3-да хэһэн асуултын харюуда Хориин ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Ринцеевэй 1785 оной майн 31-дэ бэшэһэн мэдээсэлэй ёһоор, Хориин зон бурхан Шигэмүүниин шажантай, тэрэниие номнодог ламанартай, мүн эсэгэ бүхэн эшэгы дуган ба дасангуудтайбди гэжэ мэдээсэһэн байна.

22. Лама Ахалдаевай наһанһаа нүгшэһэн хойно соржо Дэмчиг Ешижамцоев 1797 ондо мүн табан дасангуудай бандида хамбада баталагдаба. Тэрэнэй нүгшэхэдэ, дүү хүбүүниинь — Гаван Ешижамцоев мүн тэдэ табан дасангуудай бандида хамба болобо. Бүгэдын бандида хамба Хэтурхеевэй наһанһаа нүгшэхэдэ, тэрэ Ешижамцоев 1804 онһоо эхилэн, бүгэдын бандида хамбын тушаал даагаад, 1809 онһоо тэрэ тушаалда баталагдаба.

23. Тэрэнэй наһанһаа нүгшэһэн хойно мүн лэ дүү хүбүүниинь Данзан Чойван-Доржо Ешижамцоев 1838 онһоо бандида хамба болобо. Тиигээд тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Николай Павлович хаанай бүгэдэ Зүүн Сибириин буддын шажантан тухай 1853 оной мартын 13-да 61 зүйлөөр шэнэ дүрим баталан айладхахадань, тэдэ ехэ дээдэ хаанай өөрын гар табилгатайгаар үршөөгдэһэн грамотаар наранай ургаха зүгэй Сибириин [17] бүгэдэ ламын шажантанай главна лама бандида хамба гэжэ дабхар баталагдаба.

24. Тэрэнэй наһанһаа нүгшэһэн хойно буддын шажантанай дүримэй ёһоор, бүгэдэ Зүүн Сибириин ламын шажантанай дасан бүхэнэй шэрээтэнэр, штатна ламанар, хушуун бүхэнэй ахалагша тайшаанар, дүүмын заседательнар, отог бүриин гулваанар, зоной этигэмжэтэд, хасаг талын ехэ ноёд Сэлэнгын степной дүүмын дэргэдэ 1859 ондо сугларжа, главна лама бандида хамбада Хүлэн (Галуута) нуурай дасангай шэрээтэ Шойжо-Жалсан-Шиираб Ванчигай гэгшые һунгажа, үндэрлэгшын анжаралтада айладхахадань [18], тэдэ ехэ дээдэ эзэн император хоёрдугаар Александр Николаевичай декабриин 22-ой үдэрэй 1860 ондо үршөөгдэһэн грамотаар тэрэ тушаалые даан шиидхэжэ байхые Шиираб Ванчиков баталагдаһан байна.

25. Тиин байтар тэдэ бандида хамба тушаалые дүүргэгшын 1872 оной октябрь һарада тушаалһаа табигдахадань, мүн түрүүшын мэтэ шара сайбар зон [19] бүгэдөөрөө Сэлэнгын степной дүүмын дэргэдэ тэрэ жэлэй декабриин 20-ой үдэр сугларжа, бандида хамбада Асагадай дасангай штатна гэлэн Шойдор Мархаев гэгшые һунгаад, тэрэ һунгалтань үндэрлэгшын анжаралтада хүргэгдэжэ, мүнөө амгаланаар айлдагша [20] тэдэ ехэ дээдэ эзэн император хоёрдугаар Александр Николаевичай өөрын моторлоһон [21], февралиин 22-ой үдэр 1873 ондо үршөөгдэһэн грамотаар Зүүн Сибириин буддын шажантанай главна лама бандида хамбада баталагдаад, мүнөө даажа байна. Харин тэрэнэй урда байһан бандида хамба Ванчиков 1873 оной сентябрь һарада наһанһаа нүгшэбэ.

26. Хориин захиргаан дотор шажанай яажа дэлгэрһэн тухай хэлэбэл, анханһаа хойшо энээнэй урда бэшэгдэһэн ёһоор, тэдэ өөрын ламанартай, эшэгы дугантай, 1752 ондо Хориин зон 33 лама, хубарагуудтай, ахалагша ламань Дугаров гэгшэ байһан юм. Тиигээд гэлэн Лубсан-Шиираб, харин 1763 онһоо Хориин ламанарай ахалагша лама гэлэн Лубсан-Юмсэн гэгшэ баталагдаһан болобошье, хориинхид Сэлэнгын аха ламын мэдэлдэ байһаар лэ байгаа.

27. Ноён Хориин ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Ринцэйндэ ноён Эрхүүгэй ба Голуван городуудай генерал-губернатор ба генерал-поручик Брилиин 1773 оной мартын 13-да эльгээһэн, 626-дахи тоото указай ёһоор, Худан голой Шалсаана хадын үбэртэ Дэгэтэ гэдэг газарта Даша Лхумболин гэдэг модон дасан 1775 ондо баригдаад, энээндэ түрүүшын ахалагша тайшаагай эсэгэ Болториг Угеевэй һамган Абари удаганай урда газарһаа залажа асарһан түрүүшын Юмые залажа, хурал хурадаг болоод, тэрээнэй шэрээтэ ламань урда нэрлэгдэһэн Лубсан-Шиираб гэгшэ дид (бага) ламанартай байһан байна.

28. Ахалагша «тайшаа Ринцеевтэ ноён генерал-поручик Брилиинэй эльгээһэн, дээрэ дурсагдагша указ дотор баталагдаһанай ёһоор, Түгнын Сулхара. горхоной хойто эрьедэхи Зангин гэжэ газарта Сураблин гэжэ модон дасан 1780 ондо баригдаад, тэндэнь түрүүшын шэрээтэ Лубсан-Сампил гэгшэ байһан юм.

29. Хориин ахалагша тайшаа Ринцеев гэгшэ өөрын мүргэлэй һүмэ гэжэ Анаа голой Аалан гэдэг горхоной зүүн гарта [22] 1795 ондо Дондоб Дашинлин гэдэг нэгэ бишыхан модон дасан барюулаад, тэндэ ламань дархан нанса Ринчин дид (бага) ламанартай байбашье һаань, засагай баталалгатай дасан бэшэ туладань Худанай дасангай шэрээтэ лама морилжо, шухала мүргэлэй ёһололые дүүргэжэ байһан юм.

30. Тэрэнэй хойно ахалагша тайшаа Ринцеев, дид (бага) тайшаа Юмсэрэн Ванчиков, депутат Гомбо-Цырен Олбориев — эдэнэй дээдэ правительствада ехэтэ хэшээжэ мэдүүлһэнэй ёһоор, Эрхүүгэй губернскэ правительствын указые оруулан, Дээдэ-Үдын провинциальна канцеляриин июлиин 29-нэй 1783 оной 9 тоото указаар. Хориин хоёр дасанда нэгэ-нэгэ шэрээтэ, нэгэ-нэгэ соржо, хоёр-хоёр гэбгы, хоёр-хоёр шанзаба, хоёр-хоёр унзад, хоёр-хоёр нирба, хоёр-хоёр тахилша, хоёр-хоёр дуганша, нэгэ-нэгэ жама, хоёр-хоёр хубарагуудтай [23] — хамтадаа 34 ба тэдээнһээ 30 тоото комплект ламанар баталагдажа, тэдэнэй аха ламань Лубсан-Шиираб үлэһэн юм. Тиигээд тэдэнэр Сэлэнгын подгородно обогой ламанарта мэдэлгүй, өөрын эрхээр номой ёһололые дүүргэжэ байха гээд захирагдаһан байна.

31. Тэрэ Худанай Шалсаанын үбэрэй модон дасангынь 1782 ондо галда хайлажа [24], тэрэнэй орондо Худанай Мүнгэд горхоной адагта тэрэ сагай ахалагша тайшаа Галсан Мардаевай жүдхэмжөөр модон дасан баригдаа һэн. Гэбэшье хожомынь зоной түб дундыень хаража, ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор Николай Николаевич граф Муравьёвой зүбшөөлөөр 1850 гаран ондо Хэжэнгэ голой хойто эрьедэхи Заха-Шэбэр горхоной адагта урилагдажа баригдаад, мүнөө хүрэтэр байһаар юм.

32. Сулхарын Янгаажанай дасан мүн баһа зоной түб дундыень хаража, 1804 ондо Түгнэ голой хойто эрьедэхи Галтай горхоной адагта урилагдажа, Галтайн дасан гэжэ нэршээд, мүнөө хүрэтэр байһаар байна.

33. Ноён Хориин ахалагша тайшаа Галсан Мардаевта ноён Эрхүүгэй гражданска губернатор, бодото статска советник, янза бүриин орденой кавалер Трескинэй 1806 оной майн 9-дэ эльгээһэн, 1661 тоото зарлигай ёһоор, Анаа голдо хуушан модон дасангай дэргэдэ Рибу Гаджил Шаддублин гэжэ шулуун дасангые нүгшэһэн тайшаа Дамба-Дугар Ринцеевэй зөөриһөө ассигнацяар 33162 түхэриг 50 мүнгэ, тайшаа Мардаевай зөөриһөө 12103 түхэриг 12 мүнгэ ашаглан, 1808 ондо баригдажа дүүрэһэн байна. Энээнэй урдахи модон дасангынь 1811 оной январинн 12-то галда хайлаад, гэрэ шулуун дасангай хуушарһан ба эбдэрһэн ушарһаа 1867 онһоо эхилэн, ноён Байгалай үмэнэхи областиин сэрэгэй губернатор ба ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернаторай баталалгаар, габьяата үгэлигын зоной һайн дуранай үргэсын 25 мянга гаран түхэригөөр тэрэ дасан шэнэлэгдэн, һайхан янзатай болгогдожо заһагдаһан байна.

34. 1795 ондо бүгэдын ревизи абахын сагта Хориин зон 17353 эрэ, 18552 эмэ дүүшэд болоод, тэрэ сагай дид тайшаанар Сэбэг-Жаб Юмсэрэнэй, Павел Доржо-Жабай гэгшэ сайднар зонтоёо Хориин ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Ринцеевтэ гуйлта эльгээжэ, албата арадай олон болоһон ушарһаа 100 эрэ дүүшын нэгэ нэгэ ламатай болохо гэжэ хүсөөд, урдын 30 штатна ламанар дээрэ 143 ламанарые нэмээхые гуйһан байгаа. Тиигээд тэрэнь дээдэ ахамадта хүргэгдэжэ, ноён Эрхүүгэй гражданска губернатор, тайна советник Ларион Тимофеевич фон Наген ноён Эрхүүгэй ба Голуван городуудай генерал-губернатор, генерал-поручик ба сенатор Ивач Осипович Чилбикбтовэй анжаралтада айладхаба. Тиигээд Эрхүүгэй губернскэ правлениин шиидхэбэриие оруулан, Баргажанай земскэ сүүдэй 1800 оной апрелиин 22-то абаһан 68 тоото указ ахалагша тайшаа Ринцеевтэ дамжуулагдажа, Хориин 30 штатна ламанар дээрэ 70-ые нэмээжэ хамта 100 ламатай байха гэбэшье, һүүлэй 70-ниинь алба түлэжэ байг гэбэ.

35. Хориин ахалагша лама Лубсан-Шиирабай 1796 ондо нүгшэһэн дээрэһээ тэрэнэй орондо Рэгдэл-Пүнцэг Цондолов Хориин ахалагша ламада һунгагдаба. Тиигээд зууршалга хэгдээд, Эрхүүгэй губернскэ правлениин 1799 оной июлиин 14-дэ абтаһан, 4166 тоото шиидхэбэриин ёһоор, тэрэ тушаалдаа баталагдаһан юм.

36. Лама Цондоловой 1805 ондо наһанһаа нүгшэхэдэнь, Худанай дасангай штатна ламанарһаа нирба гэсүүл Чоймпил Тубусуев гэгшэ орондонь орожо, Эрхүүгэй губернскэ правлениин указаар Хориин ламанарай ахалагша ламын тушаалда баталагдаба.

37. Правительствын казенно экспедициин эрилтээр Эрхүүгэй губернскэ правлениин зүгһөө Хориин урдын конторын гэхэ гү, али мүнөөнэй степной дүүмын 1810 оной майн 9-дэ эльгээһэн, 202 тоото мэдээсэлые шалгажа үзэхэдэнь, Хориин гурбан дасангай 30 штатна ламанарһаа 16-ниинь нүгшөөд, 14-ниинь үлэһэн байба. Тиихэдэь энэл зандаа байхыень баталаад, саанахи 86 ламанарынь албаяа түлэжэ байг гэһэн байна.

38. Хориин ахалагша лама Тубусуевай нүгшэһэнэй удаа Худанай дасангай ноён соржо Дансаран Сувачов Хориин ахалагша лама боложо баталагдаба.

39. Хориин ахалагша тайшаа Мардаевта Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй 1811 оной июниин 5-най, 2697 тоотоор Эрхүүгэй губернскэ правительствын указые оруулан захирһанай ёһоор, Ага голой һалаа Аргали горхоной адагта тэрэ онһоо эхилэн шулуугаар ба зоной үргэсэ ассигнаци 49630 түхэригөөр Даша Лһүндүблин гэдэг хиидые барижа, 1816 ондо түгэсхэһэн байна.

40. 1816 ондо ревизи хэхэдэ, Хориин дасангуудта 11 комплектнэ ба 200 гаран албын ламанартай [25] болоһон байба.

41. Хориин ахалагша тайшаа Жэгжэд Дамба-Дугарайда ноён Эрхүүгэй гражданска губернаторай майн 15-най үдэр 1831 ондо үгэһэн указаар Онон мүрэнэй хойто хүбөө (эрье) дээрэ, Сүүгэл горхоной адагта Даша Чойнпиллин [26] гэдэг модон дасан баригдаад, тэрэнэй хуушархада, габьяата мүргэлэй зоной гуйлгые ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор граф Муравьёвой баталан айладхаһаар, һайхан янзатай дасан 1868 ондо шулуугаар баригдаһан байна.

42. Эндэнь анхандаа арюун шагшабадтай [27] ба номой һургуулида мэргэн болоһон Худанай дасангай шанзаба Лубсан-Лүндэб Дандарай гэгшэ [28] заларан, түрүүшын шэрээтэ лама боложо һуугаад, тэрэ орондо бурханай шажаниие агууехээр дэлгэрүүлһэн юм. Тэрэ номой шухаг һургуулинуудые байгуулан гиигүүлхэһээ гадна, хойто газарта урдань дэлгэрээгүй байһан шойрын һургуули [29] нээжэ, Байгалай үмэнэхи талын бүхы дасангуудһаа олон эрдэмтэ ламанар ерэжэ, олон жэлдэ тэдэ һургуулинуудта түгэс һуража, олон уладууд гэбшэ, һаарамба, габжанар [30] болоһон юм. Тэдээнһээ үндэһэлжэ, Хүлэн (Галуута) нуурай ба Анаагай дасангуудта тэдэ һургуулинууд шэнээр нээгдэжэ, шажанай ёһон маша ехээр дэлгэрһэн байна.

Түрүүшын Сүүгэл дасангай ушар. Эртэ сагта богдо банчин Цоглай Намжилай гэгээнтэнэй номшо соржо гэлэн Сүльтимдэ эшэ үзүүлһэн «ерээдүй хойто сагта буряад уласнар нэгэ үедэ Сүүгэл гэжэ газарта хиид босхоохо; Даша Шойнбуллин [31] гэжэ сахюусанаар сахигдахын тула иижэ нэрлэгдэхэ, энэ хиид хадаа бурхан шажанай гол болохо, амитан бүгэдын туһань ехэдэ бүтэхэ» гэһэн бошог зарлиг бии юм.

43. Хоридо 1825 ондо Асагадай Түбдэн Даржилин гэһэн модон дасан, Шасаанын Гандан Дашинлин гэһэн модон дасан 1826 ондо, Хохюуртайн Даша Лһүндүблин гэһэн модон дасан, Эгэтын Дамчай Рабжилин гэһэн модон дасан 1826 ондо баригдаһан байгаа. Эдэ дүрбэн дасангууд ноён Эрхүүгэй гражданска губернаторай 1832 оной декабриин 10-най 1832 тоото саазаар баталагдажа байлгагдаһан байгаа.

44. Зүүн Сибириин буддын шажантанай байдалые ревизилэн үзэхэеэ эльгээгдэһэн ноён генерал барон фон-Канштадай [32] баталамжаар Түгнэ Суулгын Сунгараб Шираблин гэһэн модон дасан 1831 ондо баригдаһан байгаа.

45. Хориин ламанарай ахалагша лама Дансаран Суванай наһанһаа нүгшэһэн хойно, бүхы хориин дасангай ламанар болон тайшаанар отогуудай түрүү сайднар зонтой сугларжа, приговор бүтээгээ. Тэрэ үедэ бандида хамбын байра Хүлэн нуурай (Галуута нуурай) эрьедэ байгаа. Манай таруу нүүдэл байдалай 150-һаа 80 модо хүрэтэр бэе бэеһээ холо байһан дээрэһээ шажанай алибаа захиралгын хэрэг удааржа һаатадаг байгаа юм. Тиихэдэнь бурхан шажанай хэрэг түргэн һонороор бүтээхын тула бандида хамбада помощник хэрэгтэй байгаа гээд, Байгалай үмэнэхи буддын шажантанай бандида хамбын туһалагшаар, 10 дасангуудай главна ламаар Худанай дасангай ноён соржо шэрээтэ Суванай Тойндол һунгагдаа. Тэрэ һунгалта 1818 оной майн 7-до болоо. Тэрээнээ дээдэ ахамадай анжаралгада айладхагдаһаниинь тэдэ тушаалнуудтаа зүбшөөгдэн баталагдаа. Тэрэ хадаа 1834 ондо дааһан тушаалаа жүдхэмжэтэйгээр ябуулһанайнгаа түлөө тэдэ ехэ дээдэһээ Екатеринын сэнхир хүхэ лентэтэй хүзүүндээ зүүхэ алтан медальда хүртэһэн байна. 1853 оной мартын 13-да дээдын зургаанһаа тэдэ тушаалнуудай болюулагдахадань, мүнөө тэрэ гансал Худанай дасангай шэрээтэ болоо. 1867 оной октябриин 13-да императорай Этнографическа выставкын грамотатай хабсарган эльгээгдэһэн ехэ лима (гуулин) медальда хүртэһэн байна. Мүнөө амгалан айлдажа һууна.

46. Тэдэ ехэ дээдэ эзэн император Павел Петровичой 1795 [33] оной мартын 18-да үршөөгдэһэн манифестын хайраар болон тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Александр Павловичай 1822 оной июлиин 22-ой Зүүн Сибириин буса түрэлтэниие захирха уставай зарлигдаһан зүйлнүүдэй ёһоор, энэ эрдэни шажанаа эршэмтэй дэлгэрүүлэн, сүлөөтэй эдлэжэ байха зэргэтэй болоо.

47. Тэдэ ехэ эзэн император нэгэдүгээр Николай Павлович хаанаар Зүүн Сибириин буддын шажантанай байдалые зохёохын тула ноён бодото статска советник, үнгэ бүриин орденой кавалер барон Шиллинг фон-Канштадт зорюута эльгээгдээ. Тэдэ эрхимые дэбшүүлэгшэ ерэжэ, эндэхи буддын шажантанай дасангууд ба нютагуудаар ябажа, ревизи хээд, энэ шажаниие дэлгэрүүлхэдэ тэнсүүритэйдэ үзэжэ баталаад, бүгэдэ Дурна зүгэй Сибириин буддын шажантай зондо олон тоото ламанар байха ёһотой гээд, 281 зүйлэй шэнэ положени зохёогоод, тэрэнээ өөрын бодомжолготойгоор тэдэ үндэрлэгшын гэгээнэй анжаралтада айладхагдаһаниинь, тэрэнь шиидхэгдээгүй байна.

48. Тэдэ ехэ дээдын гэгээнһээ 1844 ондо Дурна зүгэй Сибириин зоной байдалые ревизилэн үзэхын тулада сенатор Толстой эльгээгдэһэн байгаа. Тэрэнэй энэ зүгэй байдалые шэнжэлэн үзэжэ ябахын илдара [34] дэргэдэнь ябалсагша губернскэ секретарь Тиль 1844 оной августын 1-дэ 22-дохи тоотоор Хориин главна тайшаа Николай Дэмбиловтэ бэшэхэдээ, буддын шажантанай ламанарые үсөөдхэхын тулада бодомжолго хэжэ харюу үгэхыень захираа. Тэрэ Дэмбилов тэрэ оной августын 19-дэ 417 юото мэдээсэл бэшэхэдээ, Хориин 8 дасангуудта 719 ламанар байна гээд, эдэ ламанар арад зондо туһагүй, гансал өөһэдынгөө түлөө арадһаа олзо хуряана, тиигээд тэдэниие хизаарлажа, Худанай дасанда 25, бэшэ дасангуудта 15-15 ламые байлгаад, бэшые болюулаа һаа һайн гэбэ.

49. Дурна зүгэй Сибириин Главна управлениин ноён советник майор Константин Безносиков 1845 оной октябриин 13-най 50-дахи тоото хорин ондоо хэрэгтэ хабаадаха тус асуултын экземпляр тайшаа Дэмбиловтэ эльгээгээ. Буддын шажантанай тус мэдээе зүйл бүхэндэнь тодорхойгоор харюусажа эльгээхэ гэжэ захираа. Энэ хадаа Дурна зүгэй Сибириин ноён генерал-губернаторта энэ оной июниин 11-нэй 1131 тоото даалгабариие дүүргэхын тулада хэрэгтэй болобо гэжэ ноён сэрэгэй министр, князь Чернышев хэлэһэн байна. Энэ хэрэгтэ тайшаа Дэмбилов бүхы дасангуудай түрүү шанар ба бандида хамба Ишижамсын болон Хорииншье түрүү түшэмэдһөө дүүрэн мэдээ хуряажа абаад, хайхаржа [35] шалгангүйгөөр, ноён Безносиковто 1846 оной сентябриин 16-ай 508 тоото хүргэлтэтэй тэдэ хорин зүйлэй эрилгэнүүдэй заримуудань хангалтагүйгөөр ба заримуудыень мэдэнэгүйб гээд харюу үгөө. Зүгөөр бүгэдэ буддын шажантанда 4563 ламанар бии, тэдэниие хизаарлаа һаа туһатай байгаа гэһэнһээ бэшэ элирхэйлһэн юумэн байгаагүй.

50. Тэдэ хуряагдаһан мэдээһээ нэгэ үсөөхэн тэмдэглэл. Хориин 14 дасангуудай главна лама тэрэ Дэмбиловэй эрилгын харюуда сентябриин 30-най 114 тоотоор мэдээсэхэдээ, хориин найман дасангуудта 11 комплектнэ, 4 эрхэтэнэй хүбүүд, 538 албын мманартай байна гээ. Дэмбиловэй эрилгын харюуда главна лама бандида хамба Ишижамсын 1846 оной январиин 30-да 45 тоотой ведомость хамжуулаад, иижэ мэдээсээ: бүгэдэ буддын шажантанда 34 дасан, 144 бага сүмэнүүд, тэдэнэй ламанарынь: Анаагай Хоридо — 759, Агын Хоридо — 162, арбан табан эсэгэдэ [36] — 365, Баргажанда — 53, Алайрта — 37, 18 отогуудта [37] — 3173, хамта 4509 ламанар болоно. Тэдэнэй үгэлигын эзэдынь эрэ, эмэтэеэ хамта 122259 дүүшэ болоно.

51. Тэдэ ехэ дээдэ император нэгэдүгээр Николай Павлович хаан Дурна зүгэй Сибириин буддын шажантанай түлөө 1853 оной мартын 13-най 61 зүйлэй шэнэ положени тогтооходоо, бүхы буддын шажантанда 285 штатна ламанар, тэдэнэй орлогшо болохо 35 һургуулиин хубарагууд, хамтадаа 320 ламанарые тогтоогоод, бэшыень хара болгохо гэжэ зарлиг гаргаа. Тиихэдэнь бидэ Хориин 8 дасангуудта 76 штатна ламанартай үлэбэбди. Бусадынь хара болгоогдоһон юм.

52. Тэрээнһээ хойшо дасанда ба хүдөө газарта уншагдаха номууд маша ехэ боложо, үгэлигын эзэд түрэхэ, үбдэхэ, үхэхэ, алибаа үйлэ үриин уншалгын сагуудта эдэ үсөөхэн тоото ламанар номлохо ба эмшэлхэ хүсэ хүрэнгүй, хашалантай бсложо, алишье этэгээдтэ [38] хэсүү болоһон юм.

53. Ородой зүгэй шажанай ба гүрэн түрын ахамад манай шажанай хойноһоо харалсан хиналсажа байдаг болобо. Хара болгогдоһон ламанарые өөһэдөө мэдээд, ламын хубсаһа үмдэхыень, номой хэрэг бүтээлсэхыень хорибо. Тэрээнһээ гадна, харз эхэнэр, эрэ уласнарые ламын хубсаһанда хабаатай улаан үнгэтэй хубсаһа эдлэхэгүй гэжэ хорибо. Зарим хүнэй эм, номуудые, хэрэглэлэй юумыень буляан абажа, хохидуулдаг болоо.

54. Тэрээнһээ гадна 1871 ондо энэ зүгэй нютагуудаар ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор, генерал-адъютант, сенатор Николай Петрович Синельников морилон анжархадаа, буддын шажантанай хойноһоо ехэ мүрдэлгэ хэһэн байна. Энээн тушаа олон хэһэг хатуу бэшэлгэ болгогдоһоной эсэстэ 1872 оной мартын 9-эй 198 номерто циркулярай захиралтаар мүргэдэг обоо, бумхануудые [39], дасангуудай бага сүмэнүүдые болюулха гээ. Энээнэй дүүргэлтын хойноһоо өөрынгөө дэргэдэхи хэргэмтэнүүдые ябуулдаг болоо һэн.

55. Энэ үедэ манай нэгэ газарта байһан обоо бумхануудые ород миссионернүүд хэрээһэ зүүһэн буряад ахамадтай хамта галда шатааһан, үгы хэһэн байна. Энээн дээрэһээ элдэб зарга шууяан гаража, түгэсхэлдэлгүй байһаар байна.

56. Ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор Синельниковэй адъютант Винников 1872 оной июлиин 6-ай 9 тоотоор тэрээндэ захирһан ноён генерал-губернатор Синельниковэй тэрэ оной майн 6-ай 458 тоото даалгабариие оруулан, тэрэ үндэр эрхимые дэбшүүлэгшын тэрэ жэлэй мартын 9-эй 489 тоото циркулярые дүүргэгдээгүй байна гээд, Хориин степной дүүмын главна болон отогой ахамадта шангараа. Энэ саг соо обоо, бумхан ба бага һүмэнүүдые болюулагты гэжэ, тэрэ сагта бэеэрээ ябажа, нюураараа арад зониие зонхилон, тэдэнүүдээ үгы болгогты гэжэ захираа. Һүүлдэ Хориин тайшаа Очирониие Сэлэнгын город руу дуудан абаашажа, нюураарнь мэдэлэй зоной бага һүмэнүүдые, обоо, бумхануудые үгы хүүлүүлээ. Тэрэнь тэндэһээ бусажа ерэмсээрээ, Хориин нютаг бүхэнэй степной дүүмын заседательнуудта, отогой гулваанарта хатуу даабари үгэжэ, бүхы обоо, бумхануудые сүм абхуулһан байна.

57. Иимэ тэсэшэгүй гашуудалтай байдал үзэхэдөө, Хориин арад зон эхэнэр эрэшүүлгүй сэдьхэлдээ үдэр һүниин һанаан үнөөн болоод, булта сугларжа, өөһэдынгөө дундаһаа, дасан бүриһөө нэгэ-нэгэ довереннэ хүнүүдые һунгажа, энэ ядаралтай байдал тухайгаа үнэхөөр нигүүлэсхэлтэ [40] үндэрлэгшын газарта мэдүүлхыень дүүрэн эрхэ үгэжэ найдаад, галзууд отогой зайһан Шираб-Нимбуу Хобитын [41] гэгшые һунгажа, зоной һаналай доверенность баталжа энэ байдал тухай ёһотой газарта айладхахыень найдаа. Тэрэ 1872 оной июлиин 23-да Росси орон зорижо мордоо. Эзэн ниислэл хото Санкт-Петербургда тэрэ оной сентябриин 12-то хүрөө. Тэндэ Сэлэнгын 18 отогуудай зонһоо эльгээгдэһэн хэргэмтэн Дамба Вамбын ба 15 эсэгын зонһоо эльгээгдэһэн Шагдар Минтайн, Норбо Очирон, тэдэнэй хэлэмэршэ ябалсаһан Жалсарай Зоригтын — эдэнтэй уулзажа, өөһэд хоорондоо хөөрэлдөөд, тэдэнэй бэшэгүүдые ородоор зохёогшо адвокадаар 7 зүйлэй гомдолые тэдэ ехэ дээдын нэрэ дээрэ 1872 оной октябриин 30-да зохёогоод, тэрэнээ ноён дотор хэрэгүүдэй министртэ өөһэдынгөө октябриин 29-нэй мэдүүлэлгэтэй хамта тушаагаад, тэдэ эрхим үндэрые дэбшэгүүлэгшын мотороор дамжуулан, ехэ дээдэ эзэн император хоёрдугаар Александр Николаевичай гэгээн һонорто зууршалуулһан байна.

58. Тиигээд ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор Синельников Эрхүүдэ байһан жандармын таһагай начальник Дубенкые эльгээгээ. Тэрэ Хориин степной дүүмэ ерээд, обоо бумхан абхуулһан ба тэрэ эльгээгдээн довереннын ушарай мүрдэлгэ хэһэн байна.

59. Тиигээд байтараа тэдэ ехэ дээдэ эзэн императорай гэгээн князь Алексей Александрович 1872 оной апрель һарада хойто зүгэй далайгаар аялан ябаха зуураа, Америкэ ба бусадшье гүрэнүүдээр аяншалаа. Россигаа бусахадаа, 1873 оной июнь һарада манай нютагуудаар ябахадань, Хориин сайднар, арад зон тэдэ ехэ князиие Анаагай дасанда июниин 7-до бүгэдөөрөө угтажа бараалхаа. Тиимэ гайхамшагта золтой үдэр Хориин арад зон бүгэдын һаналһаа өөрынгөө шүтэжэ байһан шажан тухай иимэ гасалантай байһанаа тэдэ үндэрлэгшын гэгээн һонорто айладхахаяа Росси орон довереннэ зайһан Хобитын гэгшые ябуулаад, хүлеэжэ байһанаа элирхэйлһэн мэдүүлгэнүүдые галзууд отогой түшэмэл Зодбо Доржиноор июниин 7-до үргүүлэн айладхаһан байна.

60. 1873 оной октябрь һарада довереннэ зайһан Хобитын бусажа ерээд, өөрынгөө ябаһые тоолон, тэдэ ехэ дээдын нэрэ дээрэ ба ноён дотор хэрэгүүдэй министртэ бариһан хэрэгэй эхэ гарые ба тэрэнэй бүхы бүтээгдэһэн бэшэлгэнүүдые тушааһан байна.

61. Тэдэ хэрэгүүдые үзэхэдэ, ноён дотор хэрэгэй министрэй хариин шажантанай шажанай хэрэгэй департаментын хоердугаар таһагай хоёрдугаар шэрээһээ 1873 оной августын 13-ай 115 тоотоор ноён Санкт-Петербургын градоначальник генерал-адъютант Треповтэ бэшэһэниинь: «Үнгэрэгшэ оной ноябрь һарада буддын шажантанай буряад зоной полномочнойнор гэжэ нэрлэгшэд Шираб Хобитын, Шагдар Минтайн Очироч гэгшэдээр хамагые эзэлэн баригшын нэрэ дээрэ бэшэгдэһэн гуйлтые тушааба. Тэдэнэрэй шүтэгшэ шажанай байдалда нютагай гражданска эрхэтэн гасалан үзүүлдэгһээ дээрэхи шажанай мүргэлөө энээнһээ хойшо сүлөөтэй ябуулжа байхын тула золтой соёрхол баталагдажа болохые тэдэ ехэ дээдэ эзэн императорай анжаралтада зууршалхые гуйгаа. Тэрээн тушаа ноён дотор хэрэгүүдэй министр өөрынгөө бодомжололго хамжуулан, тэдэ хамагые эзэлэн баригша тэдэ ехэ дээдэ эзэн императорай гэгээн һонорто зууршалһаниинь, тэдэ хамагые үршөөн айлдагша һайшаан айлдаа». Үндэрлэгшын зарлигшалан айлдаһаниинь: «Энэ ушарые тэдэ гуйгшадта соносхохые ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернаторта даалгаха, өөһэдынгөө гуйлгын харюуе тэндэһээ соносхохыень, өөһэдынгөө түрэһэн нютаг бусахыень дурадхаха». Тэдэнэй тэрэ хотын Литейнэ частиин Итальянска үйлсэдэ 2-дохи участогай 6-дахи номертой гэртэ байһан байрадань иимэ зарлигые соносхожо болоно гэжэ дурадхахадань, тэдэ үндэр эрхимые дэбшэгүүлэгшэ ноён градоначальнигһаа тэдээндэ даалгабариие соносхохые дурсагдаһан Литейнэ частиин приставтэ даалгадаһан дээрэһээ тэрэ пристав 1873 оной августын 20-до 545 тротоор соносхоһон байна.

62. Тэрэ довереннэ Хобитын ерэһэн сагһаа хойшо 1875 оной эхин хүрэтэр дээрэ баригдаһан хэрэг тухай ямаршье соносхолые хаанаһаашье хүлеэжэ ядаад, тэрэ хэрэгүүдэй ушарые соносхожо болохые Байгалай үмэнэхи областиин сэрэгэй ноён губернаторта 1875 оной март һарада гуйлта зохёожо, өөрынгөө нюураар ерэжэ, тушаан айладхаба. Тэрэ эрхим үндэр дэбшэгүүлэгшэ амаар айладхахадаа, тэрэ хэрэг Дурна зүгэй Сибириин ноён генерал-губернаторһаа намда үгтэхэдөө, танда соносхохын тула бэшэ, харин танай шажанай хэрэгүүдэй хойноһоо харууһалхын тула гээд, һөөргэн бусаагаа. Тэрэнэй һүүлээр тэдэ эрхим дэбшэгүүлэгшэ буса түрэлтэнэй довереннэ Хобитын зонһоо тэрээндэ үгтэһэн доверенность гуйлгатай хамжуулагдаагүй байһандань, соносхол хэжэ болохогүй гэжэ Хориин степной дүүмээр дамжуулан дуулгаа. Хобитын энээн тушаа тэрээндэ харюусахадаа, зонһоо үгтэһэн доверенностиин бодотойнь анхан хэрэгүүдтэй хабсарагдан, 1872 оной октябриин 29-нэй мэдүүлэлгээр ноён дотор хэрэгэй министрэй анжаралтада тушаагдаһан бэлэй гэжэ хэлээ. Хориин степной дүүмын өөрын хүргэлтэтэй тэдэ эрхимые дэбшэгүүлэгшэдэ хүргэһэнэй харюуда мүнөө хүрэтэр үйлэдбэри үгы байна.

63. Довереннэ Хобитын гэгшын аянай ябадалай тэмдэгүүд ба тэрэнэй асарһан бүхы хэрэгүүдэй этигэлтэй копинууд тусгаар дансаар хабсаргагдаһан байдаг.