УРИД ХЭЛЭГДЭХЭ ҮГЭ

В. Юмсунов болбол 1823 ондо Агада түрэһэн байгаа. Тэрэнэй эсэгэ Юмсэн Уннуев хүбүүнэйнгээ багада Хэжэнгын аймагай Доодо-Худан зөөжэ ерэһэн юм.

Вандан Худанда байһан англи миссионернүүдэй һургуулида һураһан, тэндэ арифметикэ, алгебра, геометри, мүн лата, грек, ород, англи, хуушан монгол ба түбэд хэлэнүүдые үзэһэн юм. Тиигээд бэлигтэй бэрхэ һурагшадай тоодо орожо, һургуулияа дүүргэһэнэй һүүлээр Хориин степной дүүмын бэшээшээр томилогдоһон бэлэй. Мүн тэро сагаан отогой гулваа, шүүлингэ зэргэтэй байгаа. 1883 ондо наһа бараһан юм.

Эндэ хэблэгдэжэ байгаа угай бэшэгһээ гадна В. Юмсунов иимэ хоёр зохёол бэшэһэн гэбэл: «Тэдэ агууехэ дээдэ эзэн император, одоо сагта амгаланаар айлдагша хоёрдугаар Александр Николаевичай гурбадугаар тайжа ехэ князь Алексей Александровичай Байгалай үмэнэхи областиин нютагуудаар заларан гэгээрүүлһэн баясхаланта сагай ушарта зорюулһан дурасхаал тэмдэг» ба «Бидэ 11 эсэгын Хориин ахалагша тайшаа, главна родоначалъник Цэдэб Бадмын болон зүүн хуаасай отогой гулваа шүүлингэ Аюушын Цэдэн-Доржо — эдэ хоёрой 1876 ондо эзэн Санкт-Петербург ниислэл хото аялһанай ушар». Гадна В. Юмсунов А. М. Позднеевэй «Үргөөгэй хутагтанууд» гэжэ здхёолыр оршуулһан, мүн үльгэрнүүдые, жэшээнь, «Эреэлдэй эзон богдо хаан эрбэд соохор моритой» гэһэн хори буряадай үльгэр бэшэжэ абаһан байна.

«Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужа» гэжэ энэ угай бэшэгынь бусад иимэ зохёолнуудта орходоо даамайгаар бэшэгдэжэ, олон шэнэ зүйлнүүдые мэдээсэнэ. Энэ хадаа найруулгаараа эгээл һайн, хэмжээгээрээ эгээл ехэ угай бэшэг гэжэ тоологдодог. Монголшо эрдэмтэн Н. Н. Поппе энэ угай бэшэгэй хуушан монгол эхыень 1935 ондо хэблүүлһэн, мүн тэрэниие ород хэлэндэ оршуулжа, 1940 ондо ехэ сэнтэй ажаглалтануудтайгаар барлан гаргаһан байна.

Мүнөө энэ түүхые Л. Бадмаева бидэ хоёр шэнэ литературна хэлэндэ оруулхадаа, В. Юмсуновай хэлэ найруулгын өөрсэ маягые зандань үлөөхые оролдон, ехэ хубилалта хээгүйбди.

Лубсан Шагдаров,
хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор