АНХАНҺАА ХОЙШО ЯМАР ЗАХИРГААТАЙ
БАЙҺАН ТУХАЙ

1. Анхан ерэхэдээ, өэһэдын дунда занги гэдэг ахалха ноёнтой, шүүлингэ, заһуул, зайһан эдэнсэ гэдэг түрүүлэгшэнэр нютаг бүхэндэ байһан юм. Тэдэнэр доторой алибаа захиралгын ба шүүбэриин хэрэгүүдээ аман шиидхэбэреэр дүүргэжэ ябадаг байһан.

2. Бидэнэрэй дунда һүүлшын занги ноён байһан галзууд отогой Жанхан хүхүүрэй Шэлдэй занги гэдэг түрүүлэгшэ ноёмнай мүнөө байһан Монголой газарта Хэрлэн мүрэн шадар нүүжэ һуудаг байтарынь, хоёр империин хоорондын хилэ обоо табигдаад, тэндээ гээгдэжэ, наашаа ерэжэ бидэнтэеэ ниилэхэ аргагүй болоһон бэлэй. Тэрээнһээ хойшо тиимэ зэргын тушаал бидэнһээ холодоһон байна.

3. Тиин 1727 ондо заха хилые байгуулхаяа ерэһэн граф Рагузинский Сэлэнгын болон Нэршүүгэй округой 3 мэдэлэй буряад ба хамнигадые Хёлгын Ноёхон нютагта суглуулан, тэдэнэй заншал, байдалтай тааралдуулан, 11 зүйлэй хүдөө дүримые зохёолгожо абаад, тэрээнтэй зохилдуулан, мартын 24-эй үдэрэй 1727 оной хилын заабари дүрим зохёожо түгөөһэн (тарааһан) ушарһаань тэрээгээр нэгэ зарим хэрэгүүдээ дүүргэн шиидхэжэ байһан бэлэйбди.

4. Ахалагша тайшаа Ринцэ Шодоевой шиидхэбэреэр, Анаа голой адагһаа дээгүүр Хутаг гэдэг хадын үбэртэ тэрэ ноёной бэшэг хэрэгээ хадагалхын тулада 1745 ондо нэгэ бишыхан мухар зэмьеэ баригдажа, тэндэ нэгэ орос бэшэгшые городой орос уладуудһаа бэдэржэ асараад, монгол бэшэгтэ арай гэжэ һураһан нэгэ хүн хоёрые бэшээшэд болгожо, бэшэгэй үйлэдбэриин эхин тэндэ болоод, ахалагша тайшаа ойро зуура тэндэ ерэжэ, хэрэг шиидхэдэг болоһон юм. Тэрэнэй забгүйдэнь Хориин шүүлингэ, заһуул, зайһангуудһаа али нэгэниинь тэрэнэй захиралгаар тэндэ эльгээгдэжэ, хэрэгүүдые шиидхэжэ байһан юм.

5. Ноён граф Рагузинскиин тэрэ тогтооһон инструкцяар болон дээдэ правительствын шиидхэбэреэр, отог хасаг хоёрой зон 1765 ондо һалгаагдажа, тус тусгаар захиралгатай болоһон юм.

6. Ахалагша тайшаа Ринцэйн тэрэ барюулһан гэр тухай хэлэбэл, Эрхүүгэй провинциалына канцеляриин мартын 3 үдэрэй 1749 оной 1085 тоото указаар, Хориии буряадуудай албанай хэрэгые ородоор «ясашная изба» гэдэг зургаан эрхилэн захирдаг болоһон байна.

7. Ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Ринцэйн үедэ тэрэ гэрые Баргажанай земскэ сүүд болон бусадшье яаман газарнууд 1794 онһоо эхилэн, «Хориин ахалагша тайшаагай бэшэгэй конторо» гэжэ бэшэдэг болоод, бидэ Хориин сайднар өөрын гуйлтануудые хэхэдээ, «Ахалагша абай ноёной Анаагай зургаан» гэжэ бэшэжэ байһан байнабди.

8. Мүн тэндэ ахалагша тайшаа гансаараа яамалжа, сүлөөгүйдэнь тэрэнэй захиралгаар шүүлингэ, заһуул, зайһангууд ерэжэ, хэрэг шиидхэжэ байтарынь, 1796 онһоо дээдэ ахамадй шиидхэбэреэр, Хориин сайд доторһоо депутадууд гэдэг тушаалтан һунгагдажа баталагдан, тэдэнэр ахалагша тайшаагай бии ба үгы сагташье һалангүй хамта яамалжа, хэрэгүүдые шиидхэжэ байһан юм. Тэрээнһээ хойшодо заримдаа тэрэниие «конторо» гэдэг болоһон ба ехэнхи бэшэлгэнүүдтэ «Ахалагша тайшаагай Анаагай зургаан» гэһээр байһан бэлэй.

9. Ахалагша тайшаа Ринцеевэй үедэ, 1797 ондо тэрэ гэрынь тэндэһээ урилагдажа, мүнөө байһан Анаагай сэлеэнэй дээгүүр, Анаа голой хойто этэгээдтэ (эрьедэ), Улаан бургааһан гэдэг газарта асарагдаад, хожомынь ахалагша тайшаа Галсан Мардайн үедэ, 1806 ондо тэндэһээ урилагдажа, мүнөө байһан һууридаа асарагдаһан юм.

10. Харин үнөөхи Анаагай зургааниинь байһаар «конторо» гэжэ сохом нэрэтэй болобо. Тиигээд Дээдэ-Үдын земскэ ноён исправнигай шиидхэбэреэр, отогууд бүридэ 12 мирской гэр тогтоогдожо, тэндэ тэрэ шадарай шүүлингэ, заһуул, зайһангууд яамалжа, хэрэг шиидхэжэ байһан байна.

11. Дээдэ-Үдын провинциальна канцеляриин майн 20-ой үдэрэй 1780 оной 1213 тоото захиралтын ёһоор, Хориин сайднар, томоотой түшэмэд зон 1808 ондо өөһэдын заншалнуудтай зохилдуулан, олон зүйлтэй хүдөөгэй дүрим зохёожо, тэрээгээр хэрэгүүдээ шиидхэжэ байһан юм.

12. Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй февралиин 17-ой үдэрэй 1816 оной указаар, тэрэ конторын суглаанай таһаг дотор эзэн хаанай гол шухала указууд болон зерцало гэдэгые табяад байгты гэжэ захирхадань, тэрэ онһоо эхилэн, зерцало залагдаһан байна.

13. Ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор Сперанскиин шиидхэбэреэр, 1820 ондо тэдэ 12 мирской гэрнүүдһээ 7-ниинь хороогдожо, 5-ниинь гэбэл, Түгнын Хотогорой, Наранай Арын, Хэжэнгын, Эгэтын, Агын, Харгытын мирской гэрнүүд үлөөгдэжэ, тэдэндэ зонһоо һунгагдажа баталагдаһан выборнойнор ба зайһангууд яамалжа, хэрэгүүдые дүүргэдэг байгаа.

14. 1823 оной ревизеэр Хориин зон олон дүүшэ болоод, таруу нүүдэл һуудалтай туладань, мүн тэдээн соо харгана, хуаасай, хүбдүүд отогуудай зон илангаяа үнэржэжэ, Хориин нютагуудай зүүн, баруун заха хүрэтэр нүүдэг хадань, тэдэ гурбан обогой зон тэрэ ондо 22 анги болгогдожо, анханай тэдэ гурбан обог баруун, зүүн гэжэ илгаран, хамта зургаан обог болоходонь, тэндэһээ эхилэн, Хориин 11 эсэгэ гэжэ хэлсэхэеэ болижо, Хориин 14 отогууд боложо, тус тустаа нэгэ-нэгэ захирагша гэдэг ноёнтой болоһон байна.

15. Ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернатор Сперанский 1820 онһоо эхилэн, Дурна зүгэй Сибиреэр һуугша бүгэдэ буса түрэлтэнэй байдалые шалган, тэдэнэй хоорондо тэрэ сагһаа урда боложо байһан зарга шууяа болон гуримгүй байдалые зогсоон һайжаруулхын тулада өөрын үүсхэлээр олон проектнүүдые зохёожо, үндэрлэгшын үмэнэ тушааһан юм.

16. Тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Александр Павлович хаан бүгэдэ Сибириин зониие захирхын тулада июлиин 22-ой үдэрэй 1822 оной устав ба положени соёрхоходонь, тэрэнь 1824 онһоо зондо соносхол болгогдожо, тэрээнһээ эхилэн, урдань байһан Анаагай конторо болюулагдажа, мүнөөнэй Хориин степной дүүмэ болоһон юм. Тиигээд ахалагша тайшаань главна родоначальник — тэригүүлэгшэ болгогдоһон, удаань дид 2, 3, 4-дүгээр тайшаанар бии боложо, урдань депутат мүнөөнэй заседатель болгогдоо һэн. Тэдэнь степной дүүмын гэшүүд байжа, главна тайшаатай хүтэлбэри бэелүүлэлсэдэг, мүн тэрэнэй үгыдэнь өөһэдөөшье шиидхэбэри абадаг байгаа. Тиихэдэ 5 мирской гэр гэдэг болюулагдажа, обог бүхэндэ тэдэнэй нэрээр инородно управанууд бии боложо, тэдэнь нэжээд гулбаатай, хоёр-хоёр выборнэтэй байдаг болобо. Гадна Ага, Онон нютагай зон олон отогой зон байжа, тэдэ Хориин стелной дүүмэ болон тус бүриин инородно управануудай отогуудһаа тусгаарлан, нютагай нэрээр Агын главна инородно управа боложо, тэрээндэ мүн лэ 1 гулваа, 2 выборнэ байха болобо. Баһа Хориин бүхы отогуудта 108 родовой управлени бии боложо, тэдэ нэжээд староста, 22 помощнигуудаар захирагдаха болоһон юм. Тиин эдэ һүүлшынхидтэнь бэшэгэй үйлэдбэригүй, аман үгөөр хэрэг шиидхэхэ ёһотой тула урдын шүүлингэ, заһуул, зайһангуудай нэрэмжээр захиралгань тэрэ сагһаа зогсоогдоһон болобошье, мүнөө хүрэтэр тэрэ нэрэнүүдые засаг мэдэрдэг байна.

17. Тэдэ үндэрые дэбшэгүүлэгшэ ноён Эрхүүгэй гражданска губернатор Иван Богданович Цейдлер ноён Хориин главна тайшаа Жэгжэд Дамба-Дугарайда үгэһэн мартын 22-ой үдэрэй 1823 оной 862 тоото захиралтын удхаар болон тэдэ ехэ дээдэһээ үршөөгдэһэн июлиин 22-ой үдэрэй 1822 оной уставай 65-дахи параграфай хүсөөр, Хориин мэдэлэй дасангуудай ламанар ба сайд зон сугларжа, өөрын зам гуримай ёһоор шажан түрэеэ захиржа байхын тулада 1823 оной хүдөөгэй положениие олон зүйлөөр зохёогоод, тэрэнээ баталхынь тулада үндэрлэгшэ ахамадай анжаралтада хүргэһэн юм. Тэрээнһээ хойшодо Сибириин буса түрэлтэниие захирха устав, мүн тэрэнэй урда 1803 ондо баталһан ба һүүлшын тэдэ положенинүүдые баримталан, бүхы хэрэгүүдээ бүтээдэг болоһон байнабди.

18. Тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Николай Павлович хаан урдын хаалидай тогтооһон Соборно уложени гэдэгые болюулжа, 1835 — 1842 онуудта хуулинуудай суглуулбари баталһан юм. Сибириин буса түрэлтэн дүрбэн хүндэ хэрэгээр лэ энээнэй ёһоор шүүхэ шиидхэгдэхэ, бэшэ асуудалаар энээндэ хабаадахагүй, харин 1822 оной устав ба өөһэдынь тогтооһон положенинүүдээр бүхы бусад хэрэгүүдээ захиржа, шиидхэжэ байг гэжэ айлдаһан туладань тэдэ бүгэдэ урдын зангаар байһан байна.

19. Тэрэнһээ хойшо Эрхүү хотын 1823 оной дээрэхи уставай 68-дахи параграфай ёһоор, Сибириин бүгэдэ буса түрэлтэдые захирха юрэнхы хүдөөгэй положени баталан абахын тулада правительствын үүсхэлээр тусгаар комитет тогтоогдожо, Хориин зонһоо тэрэ комитедтэ депутат һуулсаха нюурнуудые эригдэхэдээ, эндэһээ зайһангууд хуаасай отогой Түгэлдэр Тобоев, шарайд отогой Хубита Барамитов гэгшэд эльгээгдэжэ, депутат болон һуулсажа, Хориин буса түрэлтэнэй байдал тушаа олон зүйлэй шэнэ положени тогтоолсоһон юм. Тиигээд тэдэнь дээдэ газарта хүргэгдэһэншье һаань, мүнөө хүрэтэр тэрээндэ харюу үгтөөгүй байдаг.

20. Тэдэ үндэрые дэбшэгүүлэгшэ ноён Байгалай үмэнэхи областиин сэрэгэй губернатор, генерал-майор Япольский ноён Хориин главна тайшаа Тарба Жигжитовтэ октябриин 8-ай үдэрэй 1851 оной 117 тоото указдаа захирһанай ёһоор, тэрэ ондо Хориин бүгэдэ дасангай депутат ламанар, отогуудай түрүү сайднар, хүндэтэ зонтоёо Хориин степной дүүмын дэргэдэ сугларжа, өөрын шүтэгшэ шажанай ба түрын байдал тухай 196 зүйлэй мүнөөнэй положениие 1851 оной декабриин 20-ой үдэр тогтоогоод, дээдэ газарта хүргэһэниинь, тэрэнь баталагдаагүй һэн. Тиигэбэшье һаань, түрүүшын уставай ба тэрэ һүүлшынхииень хабсарһан хоёр положениин дүримүүдые баримталан, хэрэгүүдээ шиидхэжэ байдаг юм.

21. Тэдэ ехэ дээдэ эзэн император, мүнөө амгаланаар айлдагша хоёрдугаар Александр Николаевич хаан түрүүшын хоёр хэһэг хуулиин суглуулбаринуудта олон зүйлнүүдые нэмээжэ ба хороожошье, 1857 ондо шэнэ хуулиин суглуулбариие тогтоогоод, тэрээнһээ хойшо жэл бүри тэрэнэй зарим зүйлнүүдые хаһажа, заримыень нэмээжэ, бидэ буса түрэлтэн зониие доторойнгоо, мүн шажан түрын хэрэгүүдээ урда зангаар шиидхэжэ байгты гэһэн байна. Зүгөөр 4 хүндэ хэрэгүүдые, нэрлэбэл, тонуул дээрмэ, алалсаан, зорюута гал табилга, зоос, ассигнаци мүнгэ хэһэн эдэ хэрэгүүдые хабтагайн (бүхы ниитын) хууляар шиидхэхэ ба мүшхэгдэхэ гэһэн юм. Тиимэһээ тэдэ ехэ дээдэнэрһээ үршөөгдэһэн 1822 оной устав болон 1853 оной шажанай положени болоод 1808, 1823, 1851 онуудай хүдөөгэй положенинүүдые баримталан, доторойнгоо хэрэгүүдые шиидхэхэ дүүрэн эрхэтэй байнабди. Тиигээшье һаамнай, эдэ һаяын нэгэ зарим залуушуул өөһэдөө хабтагайн хуулиие шэлэжэ, хэрэгүүдые мүшхэдэг, шиидхэдэг зантай болоһониинь хэрэгтэй бэшэ мэтэ бодогдоно.