ЯАЖА АМИДАРДАГ ТУХАЙНЬ

1. Анхан сагһаа хойшо Хориии зон хадаа тэмээн, адуун, үхэр, хонин, ямаан — эдэ табан хушуун малаа эрхилэн үсхэжэ ябаһан юм. Тиигээд малайнгаа тэжээл хаража, жэлэй дүрбэн сагта — зун, намар, үбэл, хабар — али һайн ургасатай газарнуудта нүүдэл хэжэ, үбһэ сабшахагүй, гансахан лэ газарай ургасаар малаа тэжээн үсхэжэ, үнеэдээ һаан, һүеынь элдэбээр буйлуулан хадагалжа, бүхэли жэл эдихэ айрһа, үрмэ, тоһо, айруул болгон абажа, хүдөөһөө зэрлиг мангир, түмһэ тэригүүтэниие хуряажа хатаан, малнуудаа алажа, тэдэнэйнгээ мяха өөхые тэдэнтэеэ холин эдижэ, хоол хэхэ ба тэдэнэй арһые элдэжэ, хубсаһа хунараа оёдог байгаа. Гадна номо һомоороо хүбшын элдэб ангуудые агнажа, тэдэнһээ үнэтэй ангай арһануудыень агсаа наймаа болгожо, олдоһон мүнгөөрнь эзэн хаанда алба дээжэеэ үргэжэ, үлдэһөөрнь өөрынгөө хэрэг бүтээдэг һэн. Тиихэдээ боро (юрын) ангай арһа элдэжэ, хубсаһа оёдог, уһанай загаһа мориной һүүлэй хилгааһаар гүльмэ нэхэжэ, барижа эдидэг ба ойн шубуу номоороо, мүн урьха зангаар барижа, модон буруутай (булсуутай) һурша түхеэржэ, уһанай шубуу харбажа баридаг һэн. Тиихэдэ малнуудтаа хорёо хашаа бариха зан мэдэхэгүй байгаа. Зунай сагта нэгэшье хүдэлмэригүй, залуушуулынь эмээл морёор архи зугаа хэжэ, сэнгэлдэн үнгэргэдэг, үбэл, хабарай сагта малаа һахяад, сүлөөгүй ябадаг һэн.

2. 1740 гаран он тухайда Орос оронһоо мүнөөнэйхиһөө бүри бага, үнсэгтэй хутага мэтэ, аршам тухай хазагай эшэтэй хажуур наймаалагдадаг боложо, тэдэнһээ үсөөхэниие зариман худалдан абажа, бүхэли жэлдээ нэгэ гү, али хахад бухалай тэды үбһэ арай гэжэ сабшажа абаад, тэрэнээ хадагалха хорёо бариха аргагүй тула дээһэн аргамжаар хүлижэ, малда эдюулхэеэ химгадажа, үндэр модоной гэшүүһэндэ үлгэжэ хадагалдаг ба тэрэнээ нэгэ зарим жэлнүүдтэ малдаа эдюулэншьегүй үнгэргэдэг байгаа. Тэрэ хажуураа бүхэтэр хажуур гэжэ нэрлэдэг бэлэй.

3. Иимэ муу байдалтай байхадань, зарим жэлнүүдтэ хура бороо оронгүй, маша ехэ ган боложо, газарай ногоон гарангүй; үбэлэй сагта саһан ехэ унажа, үбэл-хабарай сагуудта илангаяа хүйтэн болоходонь, малай тэжээл үгыдэдэг, тиин тэдэнээ хүйтэнһөө халхалха газаргүй тула яахашье аргагүйдэжэ, малаа дууһан шахуу үхүүлжэрхидэг байһан юм. Тиихэдээ өөрын һэримжэгүй ба ахир тулюур байдалһаа малнуудаа алдабабди гэжэ нэгэшье һанахагүй, харин бурханай тагаалалаар (хүсэлэнгөөр) тиимэ хатуу зуд болобо даа, зулай юумэн зулагтай агша даа, үлдэһэн ганса нэгэ малнууднай удангүй үдэхэ даа гэжэ найдамжатай ябадаг һэн.

4. Эндэ тэндэ нүүхэдээ, тэргэ шарга, мориной тоног гэжэ мэдэхэгүйһөө байтагай, тэдэнэй нэрыешье соносоодүй сагтаа гансахан морин, үхэртөө эшэгы гэрээ ашаалан ябадаг байгаа. Тиигээд модон ханза, бараагүй дээрэһээ һэеыгээр оёгдоһон «богсо» гэгдэдэг гонзогор чемодан мэтэ адуунай болон бодо ангай годоор оёгдоһон, мүн мухар тулам мэтэ уута гэгдэдэг амһартануудта дэгэл хубсаһан, алибаа юумэеэ хадагалжа, тэдээнээ ашаалан нүүжэ ябадаг байһан юм.

5. 1750 онһоо эхилэн, оросуудай тэргэ, шаргада моридые хүллэжэ, юумэеэ шэрэжэ ябахыень үзөөд, тэрээниие дууряажа, ойн модые хахалжа, хабтагай модые мөөр мэтэ түхэреэн болгожо хээд, тэрэнэй гол дунда нүхэ гаргажа, монсогор нарин модоор гол хэжэ, тэрээн дээрэ сэхэ арал (оглёобо) хээд, мори хүллэхэ арга мэдэхэгүй тула ямар нэгэн аргаар сарай хөөмэгшэ хэхые мэдэжэ, һайн шадамар уладуудынь тиимэ хөөмэгшэ хэжэ, ганса нэгэн хүнүүд сарые тэрэ тэргэдээ хүллэжэ, юумэ шэрэдэг болобо. Тиигээд тэргэдээ түрхихэ дабирхай олохо аргагүй тула үхэрэй нойтон шабааһа түрхижэ ябаад, тэрэниие бүри һайшаажа, буха тэргэтэй боложо, бүри амар болобобди гэдэг һэн.

6. Баһа заримдаа хоёр модые загалмай болгон (хэрээһэлэн) хоноожо, тэдээндэ хабтагай хадажа, түхэреэн болгоод, загалмай модоной бэлшэрые (уулзадхые) нүхэлжэ, нарин модон гол шаажа, мүн сэхэ оглёоботойгоор, тиигээд тэрэнээ тэрэ модон дотороо (паз соогоо) голтоёо хамта эрьелдэжэ ябахаар хэдэг, харин тэрээндэ түүлхэ, поодосхо гэдэгые хэхэеэ мэдэхэ, һанахашьегүй байгаа.

7. Үбэлэй сагта шаргын янза дууряажа, модо матаха зэбсэг ба аргагүй тула ойн нарһан, шэнэһэн, хуһан мэтын ямаршье муры (годигор) модо оложо гү, али үндэһэтэйнь малтан абажа, үндэһыень өөдэнь харуулан, хоёр тиимые һүүшээр нүхэ гарган, модоор холбожо, тэрээндэ мүн лэ сараа хүллэжэ ябадаг болоһон байна.

8. 1700 онһоо эхилэн, 1778 он хүрэтэр малнуудтаа 2-3 модоор хорёо баридаг, мүн шэлбүүһэ боролжоор халхабша хэжэ, һалхи хаадаг байгаа. Урдын бүхэтэр хажууртаа бүри дадажа, зарим бушуу шадамарынь тэрээгээр үбһэ ехые сабшажа, бухал болгон табидаг болобо. Тиигээд хоёр модо шэлбүүһэтэйнь абажа, үзүүрыень хойшонь харуулан, узуурыень сарай хөөмэгшэдэ хүлижэ, тэрэнээ «нагшуурга» гэжэ нэрлээд, абаһан бухалаа тэрээгээрээ шэрэжэ, али шадалаараа һүри хэхэ заншалтай болоод, малаа тэжээхэ аргые тэндэһээ эхилһэн юм.

9. 1760 он тухайда Орос оронһоо үсөөхэн тоото винтовко буунууд ба дари туулганай худалдаан боложо, тэдэниие абадаг болоод, тэрээндээ дадажа, зарим хүнүүд ойн ба хээрын ангуудые агнажа олзолхо аргые тэндэһээ эхилжэ һураһан гэхэ.

10. 1780 гаран ойн тухайда ородой газарнуудһаа «литовко» гэдэг мүнөө байгаа хажуур ганса нэгэн худалдаан боложо, тэрэниие зариман худалдан абажа, үбһэ сабшажа һуража ядажа байтарынь, 1804 ондо Кавказай таряашад нүүжэ ерэхэдээ, тиимэ хажууртай ерээд, тэдэнэй үбһэ сабшажа байхые үзөөд, тэрээнһээ хойшо тэдэ хажууртаа һуража, тэрээгээр үбһэ сабшажа абахада ехэ туһатайе мэдэжэ, үбһэ абаха аргаяа улам һайнаар мэдэдэг болоһон бэлэй.

11. Тэдэ ехэ дээдэ эзэн императрица хоёрдугаар Екатерина хатан бүгэдэ Орос ороной албата арадаа хэншье болболнь илгангүй һайнаар ажа түрэхын байдалда һургажа, нута (бата) жаргуулхын тулада хэзээдэ һанаашалалга табижа байгаад, өөрын зүгһөө этигэмжэтэ түшэмэлнүүдые нютаг бүридэ тэрэ дурсагдаһан зорилготойгоор ябуулхадань, тэдэнь манайшье эндэхи нютагуудта 1792 ондо ерэжэ, һангһаа яарса, хара таряа, шэниисэ, обёос, ешмээнэй монсогор хүрэнгэнүүд ба анзаһа, серп тэригүүтэниие миинтээр гаргажа үгөөд, тэдэ үнгэ бүриин таряа тариха элдэб аргые заабарилан һургажа, тэрээгээр таряа тарихын эхиниие олоһон бэлэйбди.

12. Тиигэжэ Хориин зон зүйл бүриин таряа тарижа һураад, тэрэниие үлэмжэ туһатай гэжэ мэдэжэ, таряа элбэг ехээр ургуулдаг болоходонь, дээдэ правительство олон экономическа магазинуудые Хориин зоной дунда барюулһан юм. 1813 онһоо эхилэн, саашадаа хүрэнгэ хадагалдаг болоһон ба ургасагүй, ган хатуу жэлнүүдтэ амитанай эдеэ хоолдо нөөсэлхын тулада эрэ дүүшэ бүхэнэй 22 хахад фунт монсогор таряа гааринса гэжэ хуряажа, тэдэ магазинуудта хадагалуулдаг байгаа.

13. Тиин байтар зүүн зүгэй нүүдэлтэй зомнай гэбэл, Габриила горхоной Баргажан шэлэһээ сааша Ярууна, Хорго, Иисэнгэ, Архирей, Сагса нуурнууд, Витим, Хэндэ, Хёлгын эхин голнууд ба Ага, Ононоор һуудаг зоноймнай жэл бүриин тариһан таряаниинь газарай хүйтэнһөө хүлдэжэ, олон жэлнүүдтэ таряа ургуулан ядажа, ехэ гаргаша хүлеэхэдэнь, Хориин зон сугларжа, тэдэнэрэй ядарһан ушарнуудые элирхэйлэн, тэдэ магазинуудта гааринса табиха албанһаа сүлөөлжэ болохын ушар тухай 1816 оной октябриин 13-ай үдэр приговор зохёожо, тэрэнээ үндэрлэгшэ ахамадай анжаралтада хүргэһэн байна. Тиигээд тэрээн тухай ноёд Министрнүүдэй комитедэй бодомжололгые тэдэ ехэ дээдээр баталан айладхаһанай ёһоор шиидхэбэри гаргагдажа, 1817 оной эхинһээ дээрэ дурдагдаһан нютагуудай зон гааринсын таряа табиха албанһаа хүнгэлэгдөөд, тэдэнэр эдэ магазинуудта хабаагүй болоһон юм.

14. Тэдэ ехэ дээдэ эзэн император нэгэдүгээр Николай Павлович хаанай 1834 ондо амитанай эдеэ хоол тухай положени тогтоохо сагта гааринсада гэжэ, таряашан дүүшэ бүхэнһөө 30-30 фунт монсогор таряа магазинуудта нөөсэлүүлээд, бүгэдэ дүүшэ бүхэнһөө амитанай эдеэ хоолой 55 мүнгэ хуряажа, һангай казначействэдэ хадагалха болоһониинь мүнөө хүрэтэр тэрэ зангаараа байһаар байна.

15. Зүгөөр тэрэ положени дотор айладхагдаһаниинь гэбэл, таряашан дүүшэһээ таряа 2-2 четверть 16 пүүд болотор ба бүгэдэ дүүшэнүүдһээ эдеэ хоолой мүнгыень 48 мүнгэ болотор хуряагаад зогсоогдохо ёһотой гэгдэһэн аад, мүнөө хүрэтэр зогсоогдонгүй байжа, талханиинь зарим магазинуудта 3 четвертьһээ үлэмжэ, мүнгэниинь 1 түхэригһөө үлүү болотор хуряагдаад, энээн тухай тогтоолой ёһоор тэдэнэй хуряалгые зогсоохын тулада зонһоо олон хэһэг мэдүүлгэнүүд дээдэ ахамадай анжаралтада айладхагдабашье, харюу зарлиг ерэдэггүй байна.

16. Эдэ гааринсын таряа нөөсэлэлгын ехэ боложо, нютагууд бүхэндэ таряанай үйлэдбэриин ехэ болоходо, Хориин зон 52, Агын зон 3 магазинтай болобо.

17. 1797 онһоо эхилэн, улад зон орос хүнүүдтэ заабарилуулжа, тэргэ ба шарга хэхэ аргые мэдэжэ, гансахан һангай почтын улаа ба Нэршүүгэй ехэ заводуудһаа эзэнэй Санкт-Петербург хото ябуулагдаһан алтан, сагаан мүнгэн ба элдэб эрдэниин шулуудые хамбышалан зөөхын тула шадалай зэргээр тэргэ, шарга хэжэ, тэдэндээ хүллэхэ мориной тоноггүй дээрэһээ олон моридые һубарюулан ба зэргэлүүлжэ байжа, тэдэнэй һүүлһээ уяжа, олон хүн эмээлээр унажа, ябуулдаг болоһон байна.

18. Дээрэхи һангай улаануудые моридой һүүлээр шэрэжэ ябахада, мориной һүүлнүүд таһаржа, гэмтэлгэ болоходо ядаад, эмээлтэй мориндоо үргэн туламууд гү, али зузаан үхэрэй арһаар бэлхүүбшэ хэжэ, тэрээндэ ооһорлон ябуулдаг болоходоо, һайн арга олобобди гэлсэдэгшье һаань, тэрэнь аймшагтай ба ехэ зоборитой байһан юм.

19. 1810 онһоо эхилэн, ород уладуудаар заабарилуулан, мориной тоног — хомууд (боолго), дугааг (муры), боожо (ута жолоо), сидёолхо (дүрөөбшэ), шэрэстеэниг (бүгтэргэ жолоо) гэдэгые мэдэн һуража, тэрээгээр моридоо тэргэ шаргада хүллэн, һангай зоной түргэн улаа ба хэрэгүүдые ябуулха боложо, 1840 онһоо алибаа байдалнай орос оронойхитой адли боложо байтарнай, 1850 ондо Амар шадарай нютагууд нээгдэжэ, олон зүйлэй хүндэ хүнгэн ашаанууд ябуулагдажа, олон хэһэг сэрэгүүдэй, мүн нүүдэлэй ба гэмтэнэй партинуудай ябуулагдахада, тэдэниие һаадгүй ябуулха болоод, мүнөө орос ороной зарим газарта үгы шарга, мориной тоногуудтай боложо, гансахан улаада бэшэ, харин өөһэдынгөөшье хэрэгтэ тэргэ, шаргаар ябадаг болоһон байнабди.

20. Баһа урда сагта бидэнэй ноёд һайднар болон баян шадалтан намар, хабарай сагуудта һайн гэһэн моридоо үни болотор һайтар уян заһажа, мүн һаадаг, номо һомоёо эрхимээр заһан, элбэг хүнэһэ бэлдэжэ, олон нүхэд зониие зарлан абажа, олон хоногто хээрын уула хүбшэ, эзэгүй тала газарнуудта гаража, элдэб үнгын ангуудые агнажа, ехэ аба хайдаг хэжэ, тэндэ али тушаалдаһан ангуудые эмээл морёор намнан үлдэжэ, номоор харбажа алан, олзо болгожо зугаалдаг һэн. Мүн дулаанай сагта нютаг бүридэ баян шадалтай айлай шадар сугларжа, һомондоо модон, яһан, эбэр буруунуудые (булсуунуудые) хэжэ, бай, һур, түнхүү гэдэгые харбажа наададаг, һургуули хэдэг бэлэй. Харин һаяын сагуудта тиимэ һургуули хэгдэхэеэ болижо, номо, һомо үгы болоод, ганса нэгэн газарта тиимэ зэбсэг байбашье, тэрэ мэтэ зугаа хэхэгүй, миин утаа шоройдо дарагдажа, гэмшэмээр байдаг.

21. Урда элирхэйлэгдэһээр, 1800 онһоо эхилэн, малнуудаа үдэрэй сагта хааха хуһамаг хорёо, мүн һүниин сагта хонохо хашаа барижа, дээрэнь шэлбэһээр далабша хэдэг болоод, үбһэ ехые сабшажа абадаг, тэрээгээр малнуудаа тэжээдэг болоһон байна. Тиигээд сабшалангаа химгадахын тула олоороо хамтаран, дүтэ шадар байһан ургасатай газарнуудаа ута посхоодоор хаажа, тэрээн дотороо ургуулһан ногоое хубаарилан сабшадаг болобо. Зарим шадалтай зон хүнүүдһээ илгаран, сүлөө газарнуудта өөһэдын хүсөөр түхэреэн хорёо барижа, тэдээн дотороо бууса хорёонуудые 2-3 жэл болоод лэ урилан табижа, шэбхээр һайжаруулдаг ба малай үтэг шэбхэ зөөжэ, ургасагүй добо газарта адхан дэлгэжэ, ногоо тариха болон шулуу буртагыень арилгажа, ган сагуудта ойро байһан гол горходһоо һубаг татажа урадхан, тэдэ сабшалан ба таряалангай газарнуудаа уһалан дэбтээжэ, тэндэһээ хангалтатай һайн ургаса хүлеэжэ абаад, малаа тэжээхэдээ бүри шадамар боложо, малда хүрэһэн тусхай үбшэн, тахал, зудһаа бэшэ сагтань тэдэнэйнгээ тэжээл дутаажа, хүйтэндэ хүлдэхөөжэ үхүүлхын гасалангые үзэхэеэ болиһон юм.

22. Зүгөөр Хүнтэй хан уула гэжэ нэрлэгдэдэг Үхэр нуурай баруун шэлэһээ зүүн зүгэй Ярууна, Хорго, Витим, Хүндэ, Сагса, Архирей нуурнууд болон Ага, Ононой нютагуудаар һуудаг зомнай үбһэ сабшажа абадаг болобошье, малай хонолгын һүниин хашаа хорёо, посхоод, түхэреэн хорёо тэригүүтэниие баридаггүй, али ургасатай газарай хагда бэдэржэ, нүүжэ ябадаг зангаа алдаагүй байха юм.

23. 1790 он багаар Хориин зон орос байшан гэрнүүдые баридаггүй, үбэлэй сагта һэеы гэртээ һуухаһаа бэшэ гурим мэдэдэггүй байтараа, Түгнэ, Хёлгын баян шадалтан тэндэхи ородуудаа һажаан, ганса нэгэ газарта зэмьеэ гэр баряад, Анаада ахалагша тайшаа Ринцэйндэ нэгэ гэр, Зүүн-Хуурайда ба Үльдэргэдэ, мүн Үдые уруу, заһуул Номто Тобындо нэгэ бишыхан зэмьеэтэй байбашье, тэдэнээ дулаасуулха ба гэрэлтүүлхэ аргые һайн мэдэхэгүй, иин тиин байһан юм.

24. 1820-ёод онһоо эхилэн, орос гэр, зэмьеэнүүдые олоор баридаг боложо, тэдэнь үбэлэй хүйтэнэй сагта бэеэ амар дулаан байлгаха, нарай нялханараа хүйтэнһөө химгадахада туһатай байхаһаа гадна, үбэлэй сагта түрэһэн малайнгаа түлые хүйтэнһөө химгадахада ехэ хэрэгтэй гэжэ мэдэхэ болоһон бэлэй. Тиин 1850 онһоо эхилэн, бүри олон гэрнүүд баригдажа, айл бүхэн нэгэ нэгэ зэмьеэтэй болоһон, харин баян шадалтаниинь город газарай барилга мэтэ маягтайгаар барижа, тэдэнээ дулаасуулха ба гэрэлтүүлхэ аргада һураад, мүнөө сагта бүри амар һуудаг болонхой.

25. Тэрээнһээ гадна, зун, намар, хабарай нойтон шиигтэй сагта һэеы гэрнүүдээ гамнахын тулада зунай элдэб янзын модон гэрнүүдые барижа, тэрэнэйнгээ оройе шадалтаниинь хёосоор, бусадынь дарнииса, холтоһоор хушажа һуудаг болобо.


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>