АГЫН ЗОНОЙ ЯАЖА ТАҺАРҺАН ТУХАЙ

1. Агын зон анханда Энгидэй голоор, мүн тэрээндэ шудхаһан горходоор нүүжэ ябаһаар, 1728 ондо хилын тэмдэг табиһанһаа эхилэн, Ага, Онон голнуудаар ба заримдаа тэдэ ехэ дээдэһээ 1703 ондо үгтэһэн грамотын эрхээр Монголой хилэ хүрэтэр нүүдэл хэжэ һуурижаба.

2. Эдэ зониинь галзууд, харгана, хуаасай, хүбдүүд, шарайд, бодонгууд, сагаан — эдэ 7 обогой зон байһан тула Агын 7 эсэгын зон гэжэ алдаршан нэрэшэжэ, тэрэ отогуудай шүүлингэ, заһуул, зайһангуудаар захирагдажа байбашье, дээдынь мэдэл анханһаа хойшодо Хориин степной дүүмэдэ байһан ба тус бүри өөһэдын инородно управануудай мэдэлдэ байһан бэлэй.

3. Хориин ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Ринцеевэй 1780 оной шиидхэбэреэр тэдэнэй сайднарай зариманиинь тэрэ нютагай главна зайһангууд болгогдожо, бусад бүгэдэеэ захиржа байха түрүүшын хүнүүдынь хуаасай Хушуу Буянтын, шарайд Барамид Мүнхын болоод, тэдэнэй үбгэрхэдэ, 1788 онһоо галзууд Заган Ринцын, хүбдүүд Нашан Санжинай, харгана Дон Амансайн, хуаасай Морхуу Яндагай, шарайд шүүлингэ Наһата Ридхиин гэгшэд болобо.

4. Мүн тэрэнэй хойно тайшаа Ринцеевэй шиидхэбэреэр Ага, Ононой зониие таряалангай үйлэдбэридэ һургахын тулада Түгнын Галтай нютагһаа сагаан отогой зайһан, титулярна советник Мохуу Унаганай аймаг бүлэ олон зонтоёо нүүжэ ерэн, Агын зоной бүгэдын главна зайһан болобо.

5. Ноён действительнэ статска советник Лабын 1800 он багаар ерэжэ, Орос ороной Кавказай таряашадай нютаглаха газар бэдэржэ, Энгидэй гол ба тэрээндэ шудхадаг горходые олоод, Хориин бүгэдэ сайд зониие идхажа, 105 мянган дистиинэ газар абаад, тэдэ таряашадай ерэжэ нютаглаха сагта тэндэ байһан Хориин буряад зон тэшхэжэ, Ага, Онон нютагуудаар нүүжэ, хуушанай тэндэхи зонтой ниилэхэдээ, худай, халбин отогуудай зон ерэлсэһэниинь, Ага, Ононой 9 эсэгын зон боложо, энэ үедөө 6 мянганһаа үлэмжэ зон болобо.

6. Главна зайһан Мохуу Унаганай үбгэрхэдэ, тэрэнэй ехэ хүбүүн Намжал 1817 онһоо главна зайһан болоод, тэдэ ехэ дээдэһээ Аннын ягаан лентэтэй, хүзүүндэ зүүгдэдэг алтан медальда хүртэһэн байна.

7. 1818 ондо Намжал Мохуев болюулагдажа, тэрэнэй орондо хүбдүүд Семён Нашанай, хуаасай Туулай Жарантайн гэгшэд главна зайһангууд болобо. Тэдэнэй тушаалһаа табигдахые гуйхадань, 1823 ондо хуаасай Түгэлдэр Тобоев главна зайһан болобо. Энэ ондо Агын зон ревизеэр 7830 дүүшэ зон болоһон юм.

8. 1824 онһоо эхилэн, Агын отогуудта нэгэ главна инородно управа, 37 родовой управленинүүд бии болгогдоод, зайһан Түгэлдэр Тобын тэдэнэй гулваагаар томилогдобо. Энэнь 1822 оной июлиин 22-ой уставай дэлгэрэлтэ болгогдожо, 1824 оной алрелиин 13-да ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернаторай баталһан Эрхүүгэй губернскэ соведэй тогтоолнуудай журналай ёһоор бэелүүлэгдэһэн байна.

9. Тэрэ сагһаа эхилэн, Ага, Онон нютагай нэгэ хэдэн сайднар зон Нэршүүгэй округто хамжажа, тэндээ степной дүүмэтэй боложо, Хориин зонһоо таһархын хүсэлэнгөөр дээдэ ахамадта олон ехэ бэшэлгэ ябуулһан юм. Тэрээндэнь Дээдэ-Үдын округто гээгдхэ Хориин сайд зон дурагүй боложо һаад тойбо татаһан, мүн Агын зарим сайд зонииньшье узуур Хориин зонһоо таһарха дурагүйшье байхадань, дээрэ дурсагдаһан губернскэ соведэй журналда айладхагдаһанай ёһоор, тэдэнэй алибаа зарга нэхэбэриин хэрэгүүд Нэршүүгэй земскэ сүүдтэ харагдадаг, харин ажахын хэрэгынь Хориин степной дүүмын мэдэлдэ хуушан зангаар байхаар баталагдаба.

10. Гулваа Тобоевой тушаалһаа табигдахые гуйхадань, Худан нютагта гэртэй бодонгууд отогой зайһан Зангяа Данжанай гэгшэ гэр бүлэнэртэеэ нүүн ерэжэ, 1826 онһоо Агын инородно управын гулваагай тушаалые даажа ябуулһан байна. 1831 оной бэшэлгээр Агын зон 7997 дүүшэ зон болобо.

11. Ага нютагай 9 отогуудай зон тэндээ Агын главна управын захирамжада байдаг болобошье, тэдэнь тус бүридөө Хориин степной дүүмын мэдэлэй өөр өөрын отогой инородо управануудта мэдэлтэй байжа, тэдэнэй алибаа алба сангай болон зоной шухала хэрэгүүд болоходо, эндэхиин тус тус отогой гулваа, сайднар Ага нютагһаа ерэжэ, тэдэ хэрэгүүдые дүүргэдэг байгаа. Тиигээд хоорондоо энэ тэрэ асуудалаар таараагүй дээрэһээ олон удаа ябадал гаража, асуудал шиидхэлгэдэ һаатабари болодог ушарһаань энэ хашалантай байдалынь дээдэ ахамад газарта хүргэгдэжэ, ноён Эрхүүгэй гражданска губернаторай шиидхэбэреэр Агын 9 отогой зон тус бүри эндэхиин инородно управануудай мэдэлһээ 1835 ондо һалгаагдажа, гансахан тэндэхи Агын главна инородно управын мэдэлдэ байха болоһон байна.

12. Гулваа Данжанай гэгшын тушаалһаа табигдахые гуйхада, ахамад энээнииень зүбшөөжэ, зайһан Тобоев дахин гулваа болобо.

13. Агын зон тэндээ олон болоод, Хориин зонһоо таһархай холо, мүн Хориин степной дүүмэһээ бүришье холын шалтагаанаар алибаа ажахын хэрэгүүдтэ маша хашалантай болоһон байдалаа олон зүйлнүүдээр элирхэйлэн, ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернаторта 1835 ондо гуйлга ябуулһаниинь, тэдэ үндэр эрхимые дэбшэгүүлэгшэ ноён шалгажа үзэхыень тэрэнииень Эрхүүгэй губернскэ правленидэ дамжуулан үгэбэ. Тиигээд тэндэ шалгагдажа, Эрхүүгэй губернскэ соведэй 1836 ба 183 онуудай сентябриин 16 болон июлиин 13-ай тогтоолнуудай журналые ноён генерал-губернаторай баталһанай ёһоор, 1837 онһоо эхилэн, Ага нютагай хамтадаа 8802 эрэ дүүшэ зон эхэнэр бүлэнэртэеэ таһаржа, Нэршүүгэй округой мэдэлдэ сүм оруулагдаһан байна.

14. Дээрэ дурсагдаһан Ага нютагай зон олон дүүшэ болоод, нэгэ инородно управаар захирагдажа хүсэ хүртэхэгүй болоһон ушараа элирхэйлээд, тэдээндэ нэгэ степной дүүмэ, 6 инородно управа байхаар баталхые гуйха тухай 1838 ондо бүгэдын приговор бүтээжэ, тэрээнээ ноён Нэршүүгэй окружной начальнигаар дамжуулан, ноён Эрхүүгэй гражданска губернаторта хүргэһэн байна. Тиигээд Эрхүүгэй губернскэ соведэй 1839 оной мартын 2-ой 21-дэхи тоото тогтоолой журналые ноён генерал-губернаторай баталһанай ёһоор, 1839 онһоо эхилэн Агын степной дүүмэ, мүн тус бүри нютагай нэрээр 6 инородно управа бии боложо баталагдаһанииень нэрлэбэл, Сүүгэлэй, Бэрхэ-Сүүгэлэй, Могойтын, Шулуутайн, Хилын, Тудхалтын болоод хожомынь нэгэн нэмэгдэжэ, 7-дохи Түүргын инородно управа бии болоһон юм.

15. Энэ шэнэ байдал болоходонь, ноён Нэршүүгэй окружной начальнигай 1839 оной июлиин 16-да гаргаһан 127-дохи захиралтаар, главна инородно управын гулваа байһан Тобоев гэгшэ Агын степной дүүмын түрүүлэгшэ болгогдоод, управа бүхэндэ нэжээд гулваа, 2-2 выборнэ томилогдобо.

16. Агын зон тэндэхи. зоиой главна тайшаагаар бодонгууд отогой зайһан Зангяа Данжанай гэгшые һунгажа, тэрэнээ дээдэ ахамадта хүргэһэниинь, ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернаторай баталһан ёһоор ноён Эрхүүгэй гражданска губернаторай 1842 оной сентябриин 9-дэ гаргаһан, 3814 тоото захиралтаар тэрэ Данжанай гэгшэ Агын отогуудай главна тайшаа болгогдоод, тэрэнэй урдахи түрүүлэгшэ байһан Тобын гэгшэнь хоёрдугаар тайшаа болгогдобо.

17. Тиин байтар главна тайшаа Данжановай бэень үлбэртэжэ, тиин үбгэн наһатай боложо, дааһан тушаалһаа табигдахые гуйжа, дээдэ ахамадта хандаһан байна. Тиигээд тэрэнь зүбшөөгдэн табигдажа, тэрэнэй хоорондо зоной һунгаһан приговорые дээдэ ахамадта хүргэхэдэнь, ноён Дурна зүгэй Сибириин генерал-губернаторай 1858 оной январиин 1-дэ гаргаһан зарлигаар, хоёрдугаар тайшаа байһан Тобын гэгшэ Агын отогуудай главна тайшаа болгогдобо.

18. Тиигээд Агын мэдэлэй сайднар зонтоёо сугларжа, бүгэдэ захиралгын хэрэг ябуулхань ганса ахалагша тайшаада хүндэ байна, тиимын тула энээндэ эрхэ бэшэ туһалалсаха кандидат ба хоёрдугаар тайшаа байха ёһотой гээд, 1859 ондо приговор зохёожо, дээдэ ахамадта хүргэхэдэнь, тэрэнь баталагдажа, ноён Байгалай үмэнэхи областиин сэрэгэй губернаторай 1859 оной февралиин 3-ай 378 тоото зарлигаар, заседатель Бороншы Бордонын хоёрдугаар тайшаа, зайһан Доржо Убашын главна тайшаагай кандидат болгогдобо.

19. Тиигээд кандидат Доржо Убашын гэгшын наһанһаа нүгшэхэдэ, тэндэхи мэдэлэй зоной һунгалтаар ба дээдэ ахамадай баталһан ёһоор, Агын степной дүүмын заседатель байһан Арсалан Тугулдуров ахалагша тайшаагай кандидат болгогдобо.

20. Эдэ Агын ноёд сайднарай дааһан үүргэеэ жүдхэмжэтэйгөөр ябуулһанайнь тулада тэдэ ехэ дээдээр үршөөгдэһэн хайранууд ба шагналнуудай ушарые тэдэнэй тус бүриин обогуудай угай хүрдэ (родословно) дотор тодоруулхаяа шадаха зэргээрээ бэдэржэ үзэхэеэ хэшээхэ болоноб.

Энэ угай туужые энээнэй эхиндэ хэлэгдэһэн туужануудай удхаар, мүн баһа өөрын ухаа ороһон сагһаа хойшодо урда сагуудай Хориин дээдэ лама багшанар ба оюун түгэлдэр ноёд үбгэдэй аман үгын түүхэнүүд болон өөрөө үзэһэн, соносоһоноо эртэһээ хойшо бага зэргэ тэмдэг хэжэ ябаһанаа эблэрүүлэн, хойто сагай хүнүүдтэ һануулга боложо магад гэжэ бодоод зохёоһон байнаб.

Хэрбээ энээндэмни дутуу, үлүү болоһон зүйлнүүд гү, али элдэб алдуунуудай бии байбал, оюун түгэлдэр мэргэн ухаатанай хүлисэхые, мүн шүүн заһабарилхые эрхим хүсэлтэй ба баясхалантайгаар доро дохин айладханамби.

Бидэнэр бүхэнэй бурхан багша Шэгэмүүниин хүнэй бэе оложо, Лүмбиниин сэсэглигтэ мүндэлһэнһөөнь хойшодо 2836-дугаар он, 15-дугаар рабжуунай наймадугаар үдэр гэдэг эмэ модон гахай жэлэй хулгана сарсын 27-ой үдэр, Христос бурханай Лүдиин Тиблиүм хэмээхэ балгааһанда (хотодо) хүнэй бэе оложо мүндэлһэнһөө хойшодо 1875-дугаар оной декабрь хэмээхэ һарын 25-ай үдэр бидэнэй агууехэ дээдэ эзэн император хоёрдугаар Александр Николаевичай алтан шэрээ дээрэ заларһаар 21-дүгээр жэлдэ түгэсхэн бэшэһэн би — Хориин мэдэлэй сагаан обогой урдын гулваа шүүлингэ Вандан Юмсэнэй, нүгөө нэрээр Гэнин-Лубсан Сэдэн-Доржо Тарбын болоноб.

Энээнэй бодотоһоо багаханшье алдадгүй сасуугаар буулгаһан Хориин мэдэлэй сагаан отогой заһуул Шагдар-Жаб Ванданай бандида хамба Үреэлтын бодото эхэ-бэшэгһээ буулгажа, 1905 оной майн 22-ой үдэр дүүргэбэ.


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>