ХОРИИН БА АГЫН БУРЯАДУУДАЙ УРДА САГАЙ ТҮҮХЭ

Урда сагта манай буряад арад өөрынгөө түүхые тэрэ сагай ухаан бодолой арга боломжоор ямар байһые бодожо үзэдэг, илангаяа уг залгажа, үльгэр түүхэ һайн гүнзэгы удхатайгаар, уран маягаар хөөрэжэ шададаг үбгэд, хүгшэдһөө соносожо абадаг, сэдьхэл һанаандаа сээжээр һанажа, саашань ургажа ябаһан залуу һүрэгтөө хэлэжэ байгаа. Тэрэнэй удаа XVII-XVIII зуун жэлнүүдэй үенүүдтэ Буддын шажантай хамта монгол, түбэд бэшэгэй хэлэнэй дэлгэрхэһээ хойшо сагта, илангаяа XIX зуунай үедэ эрдэм бэшэгтэй буряадуудай зарим нэгэниинь монголоор арадайнгаа түүхые тобшолон бэшэдэг заншалтай болоһон юм. Иимэ ушарһаа арадай аман үльгэр, туужа болоод бэшэмэл түүхэ хоёр нягта нэгэдэжэ, буряад арадай түүхын бодол тэрэ сагай эрдэм-шэнжэлгын ухаанай удха шанартай гэжэ мүнөө сагай эрдэмтэд тоолоно. Буряад арадай түүхын бодол XIX зуунай үедэ монголоор бэшэһэн олон янзын түүхэнүүд боложо, мүнөө саг хүрэтэр удха шанараа, үнэ сэнгээ гээгээгүй зандаа. Эдэ монголоор бэшэһэн буряад түүхэнүүд угай бэшэгүүдтэй хамта зүгөөргүй олон болохо ёһотой. Эдэниие манай ахамад эрдэмтэн, хэлэ бэшэгэй доктор Ц. Б. Цыдендамбаев (1915-1978) өөрынгөө мэдээжэ томо ном соогоо тодорхойлон шэнжэлһэн байха.

Монголоор бэшэһэн буряадуудай түүхэнүүдэй тон элинүүдыень тоолобол, соржо лама Эрхэтын бэшэһэн сонгоол отогой түүхэ 1830 он хүрэтэр домоглоһон байха, эмшэ багша Сахиин 1845 ондо бэшэһэн хори буряадуудай түүхэ тухай бишыхан тэмдэглэл, ахалагша лама Цэбээнэй 1843 ондо бэшэһэн хори буряадууд тухай зураглал. Сэлэнгын ахалагша тайшаа Ломбоцэрэнэй 1868 ондо бэшэһэн Сэлэнгын буряадуудай түүхэ, Хориин ахалагша тайшаагай туһалагша зайһан Шираб-Нимбу Хубитын 1887 ондо бэшэһэн хори буряадуудай түүхэ, ахалагша тайшаа Саахаровай 1887 ондо бэшэһэн баргажан буряадуудай түүхэ болоно. Эдэ бэшэмэл түүхэнүүдэй дунда Агын ахалагша тайшаа Түгэлдэр Тобоевой 1863 ондо бэшэһэн “Хориин агын буряадуудай хайшан гэжэ бүридэһэн тухай” болоно.

XX зуун жэлэй эхиин хори гарбалай буряад эхэнэрнүүд

Эдэ монголоор бэшэһэн буряадуудай түүхэнүүдые хаража үзэхэдэ, булта илгаагүй, гансал нютагай буряадуудай түүхэ бэшэһэн байна. Иимэ ушарһаа бүгэдэ Буряаад нютагай бүхы отогуудай нэгэдэмэл гү, али бүгэдэ хамтын түүхэ бэшэг байхагүй. Юундэб гэхэдэ, тэрэ урда сагта, илангаяа хаанта засагай үедэ, XIX зуунай сагта илангаяа, Оросой гүрэнэй дэбисхэр дээрэ Хориин, Агын, Сэлэнгын, Баргажанай, Эхирэд-Булгадай гэхэ мэтэ олон отогой буряадууд хоорондоо харилсаа багатай байһан, энэ таһархай байдалые хаанта засагай захиргаан хуули өөрын улас түрын бодолгые дараха даралхын шугамаар ябуулхадаа дэмжэдэг байһаниинь элитэ. Иимэ ушарһаа Буряадай нэгэдэмэл хамтын бэшэмэл түүхэ монгол бэшэг дээрэ байхагүй. Энэ ушарые бидэ ойлгохо ёһотойбди.

Монгол бэшэгээр түрүүшынхеэ бүхы буряадуудай түүхые бодонгууд отогой Абида гэжэ хүн тон һаяхан, 1982 ондо бэшэжэ толилоо. Энэ номойнь нэрэ: “Буряад Монголой тобшо түүхэ”, хэблэһэн газарынь: Хитадай Арадай Уласай Үбэр-Монголой соёлой хэблэл – Нэймэнгү Чубаншэ Чубан. Энэ ном юугээрээ маанадта мүнөө сагта һонин бэ гэхэдэ, урда сагай буряадуудай аман үгын үльгэр туужа болоод бэшэмэл түүхэнүүдые монгол хэлэн дээрэ үндэһэ барижа, бодонгууд отогой Абида бэшэһэн байна. Манай зүблэлтын буряад эрдэмтэд ехэнхидээ хуушан монгол бэшэг мэдэхэгүйһөө шалтагаалжа, монголоор бэшэһэн урда сагай түүхэнүүдые уншажа, хэрэглэжэ шадахагүй, арадай аман үльгэр туужа хэрэгсээжэ шэнжэлхэгүй шалтагаанаар Буряадайнгаа түүхые гансал ород хэлэн дээрэ бэшэһэн хаанта засагай засаг захиргаанай дансые үндэһэн болгоһон, 40-70-аад онуудта муу заншалтай байһан, гадна хуушан монгол дээрэ бэшэгдэһэн Хориин, Агын, Сэлэнгын, Баргажанай степной дүүмэнүүдэй дансануудые огто хэрэглэдэггүй байна.

Түгэлдэр Тобоевой "Хориин ба Агын буряадуудай хайшан гэжэ бүридэһэн тухай" түүхын хуудаһан

Тайша Тобойн Түгэлдэр юрынхыдөө Хориин, Агын буряадай түүхэ бэшэһэн хадань, Хориин буряадай бии болохоһоо урдахи түүхые, үргэн уужам бүхы Буряад орондо таража, амидаржа һууһан олон янзын отогуудай буряадуудай түүхые эртэ урда сагһаа эхилэн бүгэдэ Монгол ороной монгол угсаатанай олон арадуудай түүхэтэй холбоотой байһыень хаража үзөөгүй һаа, ойлгохонь мүнөө сагай залуушуулда бэрхэтэй байха гэжэ һанагдана.

Түгэлдэр Тобын (1793 — 1878), Агын тайшаа

XII зуунай урда тээ, Чингисхаанай Монгол орониие нэгэдхэжэ, гүрэн түрые тогтоохын бүри урда тээ буряад монголшууд Байгал далайн оршон тойрон Баргажан гол, Хориин ба Худариин талануудаар нютагжажа, “би-да”, хитадай хэлээр “бэй-ди”, аймаг арадуудта угсаагаар хабаадан оролсожо, эхирэд, булгад, хурихан (“Курикане”) гэжэ нэрэтэйнүүд бүрилдэдэг байгаа. Амидардаг ажал байдалаарнь тодорхойлжо, тэдэниие хэрмэшэн, булгашан гэжэ нэрлэдэг байһан Дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон, 1240 ондо бэшэгдэһэн “Нюуса тобшо” соо олон монгол аймаг ородуудые дурдаһан байдаг: хори-түмэдүүд, барганууд, булгадууд, эхирэдүүд, хэрмэшэнүүд, хурихаанууд. Эдэнэр болон XII-XIII зуунай үедэ буряад арадай гол үндэһэтэ аймаг отогууд болоно, эдэнэр нэгэдэмэл холбоо болоно. Тэрэ болбол нэгэ аймаг угсаатанай урда сагай буряад аймаг угсаатан Чингис хаанай дайн сэрэгтэ нэгэдэмэл Монгол гүрэниие тогтоохын түлөө оролсоһониинь һэжэглэлтэгүй, һүүлэй үедэ XIҮ зуунай һүүл үеэр Монгол гүрэнэй бутаран унахада, буряадууд XҮI үе багаар бүгэдэ Монголһоо таһаржа амгалан һуутарнь, оросой хаанта улас Зүүн Сибирьтэ дабшан добтолон орожо, XҮII зунай үеэр Буряад орон оросой гүрэнэй харьяата болоһониинь түүхэдэ эли.

Монгол гүрэнэй тогтохо үеһөө эхилэн, орос гүрэнэй харьата болохо саг хүрэтэр буряад арадууд хори түмэнүүд, барганар, эхирэд-булгадууд гэхэ мэтээр хубааран таһарбашье, нэгэн хамта буряад аймаг холбоо болон эртэ балар сагһаа эхилэн эзэлһэн газар нютагуудынь хойто талаһаа Байгал далайн оршом, урда таладаа Баргын орон хүрэтэр, зүүн талаһаа Баргажанай голой адагаар болодог байгаа. Эртэ урданай монгол, буряадуудай бөөнэрэй дуудалга, бөөлэлгэ соо хада ууланууд, нуур далайнууд, Ойхон Барханһаа эхилээд, Байгал далай, Даган тала хүрэтэр дурдагдадаг байгаа. Жэшээлбэл, Байгал далайн оршомдо гү, али урда баргын орондо гү, илгаагүй бөө бөөлэхэдөө, иигэжэ дурдадаг байгаа:

Далайнь хадаа Байгал гэжэ эли, Даган тала гээшэнь Үбэр-Монголой Хүлэн Бүйрэй аймагта оршоһон Шэнэ Баргын Зүүн хушуунай нютагтахи үндэр уула болоно. Энэ һонин баримтануудые бодонгууд Абидын зохёоһон “Буряад монголой тобшо түүхэ” доторһоо уншагшадай һонорто табинаб. Энээнһээ уламжалан бодоходо, эртэ урдын монгол буряадуудай шүтэжэ ябаһан бөөгэй шажан, бөөгэй дуудалганууд арадай түүхэ болоод соёл болбосоролтой ехэ холбоотой байһаниинь эли, гадна бөө шажанай заншалынь, үргээл табилгань арадай һанаа сэдьхэлтэй, ажабайдалтай ехэ холбоотой байһаниинь шэнжэлжэ үзэхэдэ элирдэг.

"Хэжэнгэ" һонин