САРТУУЛ УГАЙ МЭДЭЭЖЭ ХҮНҮҮД

Доржи Банзаров. Р. Мэрдыгеевэй зураг

Сартуул угсаатанай анха түрүүшын бүлэгүүд хадаа Халха-Монголдо байһанаа хойшоо гаража, Байгал шадарай урда голнуудаар нүүжэ ерэһэн намтартай. Тэрэ нүүдэлэй үенүүд болбол 1600 гаран онһоо эхилэн, 1700 гаран он болотор үргэлжэлһэн гэдэг. Мүн баруун сартуул буряадууд хойто Монголһоо 1630-аад онһоо эхилжэ гараһан байгаа ха. Тэдэ зон Зэдын голоор таража һууһан байха юм. Энээн тухай хуушанай монгол эрдэмтэдэй ном судар соо бэшэгдэһэн юм. Мүн Сэлэнгын ехэ тайшаа Юмдэлиг Ломбоцыреновэй бэшэһэн ном соо (1868 он) иигэжэ байдаг: сартуул угтан Хүлэг гэдэг хүнэй ударидалгатай, монголой Цэцэн хаанай газар дээрэһээ гаража, Зэдэ голоор таража бууһан байгаа. Монгол эрдэмэй түүхэшэн Самбуу Галдановай домог соо Зэдын сартуул тухай дурдаһан ушар бии. XҮII зуун жэлэй үеэр сартуул угтан хэдэ хэдэн бүлэгүүдээр (40-50 хүнүүдээр) гаража, 1690 ондо 1200-гаад хүн ерэһэн байгаа гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Мүн нэгэ хуушанай монгол бэшэгэй һудар соо (бичихан записка) бэшэгдэһэн байдаг: сартуул угтан Хүлэг гэдэг хүнэй ударидалгаар Ара-Монголһоо гаража, Зэдэ уһанай голоор таража һууһан гэдэг. Хүлэгэй хүбүүн Олто бол отогой тайшаа байһан юм. Олтын хүбүүн Дүлхинзэ гэгшэ хасаг Клочихинтай Савва Рагузинскиин даабаряар (1720 ондо) Хяагтаһаа баруулжаа хилэ табилсажа, ехэ туһа хүргэһэндөө тайшаа нэрэдэ хүртэһэн гэхэ. Тэрэ ушар тухай иигэжэ бэшэгдэһэн байдаг: Шиблиин дабаа дабажа ябахадань хабсагай дороһоо нэгэ һүрэг бодон гахайнуудай гаража гүйхэдэ, Клочихинай морин үргэшоо ха. Клочихинай моринһоо унажа, хабсагай руу орохоо байхадань, Дүлхинзэ гүйдэлдөө шүүрэн абажа, амииень абарһан юм. Тэрээн тухай Клочихин дээшэнь мэдүүлһэн байгаа. Дүлхинзын хүбүүн Аюша, Дэлгэр ба тэдэнэй хүбүүд Юмцэн, Галсан баһал тайшаанууд байһан юм. Сартуул угтанай Зэдэ нютагта буужа ерэһэнһээ хойшо 360-аад жэл боложо байна гээшэ. Тэрээнһээ хойшо Зэдын сартуул угтан 13-14-дэхи үеэ үнгэргэжэ ябана гэхэдэ боломоор ха. Тиигээдшье Халха-Монголдо үни холоһоо нааша олон янзын бага яһатан — буряадууд, ойродууд, хальмагууд гэхэ мэтын адли байра байдалтай зон олон байгаа. Тэдэ зон элдэб янзын хашалан зоболон ба сэрэг дайнда орожо, туляа, ядараа. Тэрэ үедэ Монголой, Манжуурай хаашуул, тайшаа, гулбаанар хоорондоо эбгүй байһан дээрэһээ ходо дайлалдажа, хамаг зөөри, баялигаа буляалдадаг байгаа. Тиимэ хүшэр хүндэ байдалда ядарһан арад зон нютагһаа зайлажа, амгалан тайбан газар бэдэржэ, «сагаан заан» хаанай дэбисхэр дээрэ нүүһэн юм гэдэг. Тэрэ сагай үймөөнһөө тэрьедэжэ ябаһан зониие «Бушагта хаанай бусалгаанаар, сайда хаанай самаргаанаар» ябаһан зон гэжэ хэлсэдэг һэн. Тэрэ үеын үймөөн, самаргаанаар 1630-аад онһоо захалаад, 1790-ээд онууд болотор Халха-Монголой элдэб олон бага яһатан Байгал далайн үмэнэһөө эхилээд, Дунда Ази, Росси хүрэтэр амгалан байдал бэдэржэ гараһан зон олон байһан гэдэг. Дайнай аюулһаа тэрьелжэ мултарһан зон Халха-Монголой хойто бэедэ гаража, амгалан һуудаг болохо үедөө Росси ба Манжуур-Хитадай хилэ табилгада туһа хүргэжэ, хилын харуулда үнэн зоригоор ябалсаһан юм. Энээн тухай Сэлэнгын ехэ тайшаа Юмдэлиг Ломбоцыренов иигэжэ бэшэнэ: «1827-1828 онуудай үеэр Савва Рагузинскиин хүтэлбэри доро Росси-Маижуурай хилэ табилганда туһа хүргэһэн буряадуудта хаанта засагай зүгһөө аргагүй ехэ һайшаал хүртэжэ, нилээд олон буряадууд алба налогһоо сүлөөлэгдэжэ, зарим нэгэндэнь ноён тайшаагай нэрэ зэргэ олгогдожо, баяр хүргэгдөө һэн». Мүн хилэ хаража байһан сартуул буряадуудта «хасагууд» гэһэн нэрэ зэргэ үгтэжэ, сэрэгэй хубсаһан үмэдхүүлэгдээ, һэлмэ, буу зэбсэгээр хангагдаа, эрхэ зэргэнь дээшэлүүлэгдэжэ, хаанта засагай этигэмжэтэ хүнүүд болоһон гэхэ. Энээн дээрэһээ баруун сартуул буряадууд хоёр нэрээр хубаалдажа, хасагууд, отогууд гэгдэдэг болоһон юм. Хасаг буряадууд болбол сэрэгэй албанда ябадаг, гүрэнэй хилэ харадаг, сэрэгэй хубсаһа, һэлмэ, буу, мори, эмээл, хазаар гэхэ мэтые өөрынгөө мүнгөөр худалдажа абадаг байгаа. Хасаг буряадууд гүрэн түрөө хамгаалгын дайнда хабаадалсаха уялгатай һэн. Ород хэлэндэ бэрхэ, ном бэшэг мэдэхэ хүнүүдыень командирнууд болгожо, сэрэгэй зиндаа үгэжэ, хожомынь һургуулида һургадаг байгаа. Тиимэ командирнууд-сотнигууд гэбэл, баруун сартуулай хүбүүд Түдэб Менжеков, Дашажаб Бадмаев гэгшэд байһан юм. Мүн тэдэнэй дундаһаа атаманууд шэлэгдэдэг байгаа. Тиимэ сартуул атаманууд гэхэдэ, Бата Айсуев, Жамбал атаман, Бальжа атаман гэхэ мэтэ болоно. Атаман хүн гээшэ губернаторта мэдэлтэй, эрхэ хуули ехэтэй, буу зэбсэг, хубсаһа хунар гэртээ хадагалаад, сэрэгэй үедэ хубсаһаа үмдөөд ябадаг байһан юм. Хасагай полкын командираар атаман хүниие табидаг һэн. Полкдо бригада орожо, бригадна командир табигдажа, бригада бүхэндэ 6 һомон орожо, һомон болгон зуу-зуун хасагуудые табидаг бэлэй. Гүрэн засагай Указай баталамжаар полк бүхэн тугтай байһан юм.

Сэлэнгын буряадууд

1856 ондо хасаг сэрэгшэд нэгэ янзын хубсаһатай болоо. Тэрэ үедэ хасаг сэрэгэй албанда 20 наһанһаа 45 наһа хүрэтэр алба хэхэ зэргэтэй һэн.

Отог буряадууд сэрэгэй албанһаа сүлөөлэгдэжэ, гүрэндэ налог түлэдэг, ажал хүдэлмэри хэдэг, үртөө харадаг, улаа зөөдэг байһан юм.

Сартуул буряадай уг изагуур тухай хуушанай аяншад, эрдэмтэд яһала бэшэһэн байдаг. Жэшээлхэдэ, Дунда Азиин аяншан Грумм-Гржимайло иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Чингис хаанай сэрэгээр ябаха үедэ Монголой баруун хизаараар һууһан зоной дунда «сартогоол» гү, али «сартоул» гэжэ яһатан Туркестанһаа асарагдаһан байгаа ха». Тэдэнэй зариманиинь XIII зуун жэлэй үеэр Монголой зүүн хизаарай нютагуудаар нүүжэ ошоһон гэдэг. Монголой Забхан аймагай сартуулнууд зүүлжээ ошожо, Цэцэн хаанай мэдэлдэ ороод, дунда үеын үймөөн болотор һууһан байгаа ха.

Сартуул угтан тухай ород эрдэмтэн Б. О. Долгих, буряад эрдэмтэд Доржи Банзаров, Базар Барадин гэгшэд бэшэһэн байдаг.

Мүн Сэлэнгын аймагай ехэ тайшаа Юмдэлиг Ломбоцыреновэй тэмдэглэһэнэй ёһоор, Дунда Азиин Бухара хотодо сартуул зон анхандаа һууһан болоно.

Сартуулнууд тухай Монголой «Нюуса тобшо» соо бэшэгдэһэн байдаг. Жэшээлбэл, сартуулай хатяган обогтоной Чингис хаанай сэрэгтэй дайлалдаха үедэ тэдэнэй баатарнууд ехэ хүсэтэй, бэрхэ ударидагшадтай байһан гэжэ элирнэ. Мүн Чингис хаан сартуулнуудтай эбээ таһаржа, мүнхэ тэнгэриин ашаар тэдэниие даража абаһан гэжэ «Нюуса тобшодо» хэлэгдэдэг.

Россиин ехэ эрдэмтэн академик В. В. Бартольд сартуул угтан тухай иигэжэ тэмдэглэһэн байдаг: «XIII зуунай үеэр Дунда Азиин гүрэнүүдэй Зүүн-Туркестанай ба Долоон мүрэнүүдэй хотонуудые эзэлжэ байһан сартуул яһатан зон Чингис хаанай сэрэгтэй зүришэлдэжэ дайлалдаагүй. Өөһэдынгөө дураар засаг доро ороһондонь, тэдэ зониие гэмтээжэ хороонгүй, байрыень бутаргангүй, хэбээрнь орхижо, хотынь һайхан барилгануудые гоё зандань үлөөжэ, ехэ соёлыень гамнаһан байгаа. Мүн Чингис хаанай сэрэгүүд сартаул уласые эзэлжэ дүүргээд, хото бүхэндэ дарганарые табяа. Үргнэчи хотоһоо Хоромши обогтой сартаул Ялабач, Масхуд гэдэг нэрэтэй эсэгэ хүбүүн хоёр ерэжэ, хото газарай ёһо заншал тухай Чингис хаантай ярилдаба».

Чингис хаан болбол сартуул уласай сэсэрлиг орон нютагта долоон жэл байжа (1218-1225), тэдэниие Монголой хаашуулай зүблэгшэнэрөөр томилжо, баатарнуудыень сэрэгэй жанжан ахалагшанараар табижа, гүрэн түрынгөө хуулиие барюулжа байһан юм гэдэг.

Сартуул угсаатанай гарбал тухай хуушанай монгол эрдэмтэдэй бэшэһэн «Сартуулай домогууд» Зэдэ нютагаар бии байгаа. Зүгөөр тиимэ ном сударнууд гушаад оной (XX зуунай) үймөөн, хёмороон соогуур үгы хэгдэһэн юм. Тэрэ хатуу сагта хуушан ном судар хадагалһан хүн зэмэдэ орохо байгаа. Сартуулай домог уншаһан хүнүүд иигэжэ хэлэдэг һэн: сартуул угсаатан хадаа Сарата уулын хормойдо анха түрүүн ажаһууһан юм хаш. Сарата уулын орой гээшэ һара мэтээр яларжа байдаг һэн гэдэг. Сарата уулын нэрээр тэдэ зон сартуулнууд гээд нэрлэгдэһэн юм гэдэг.

Дээрэ дурдагдаһан хуушанай аяншад, эрдэмтэнэй шэнжэлһэнэй ёһоор, сартуул угтан ехэ олон зон байжа, урда эртэ сагһаа хойшо Дунда Азиин орон нютагуудаар, Монголой баруун хизаарһаа зүүн заха хүрэтэр, мүн Байгалай баруун-урдахи нютагуудһаа эхилэн, зүүлжээ Шэтын тала хүрэтэр нүүжэ ябадаг байгаа гэжэ һайн мэдэгдэнэ гээшэ.

Халха-Монголой газар дээрэһээ гаража ерэһэн сартуул угтанай 7 эсэгын хүбүүд Зэдэ мүрэнэй юһэн гол нютагуудаар таража һуурижаһан түүхэтэй. Тэрэнэй ушарынь бол Зэдэ голой шадархи газар элдин һайхан нуга талатай, захагүй ехэ хүбшэ тайгатай, ногоо ургамал элбэгтэй, һамар, жэмэс, ан гүрөөлөөр баян байгаа ха юм. Иимэ баян дайдада нютагжаһан зон үй түмэн хони малтай, олзо орошо ехэтэй, үнэр баян һуудалтай болоо. Үри хүүгэдээ, аша зээнэрээ айл болгожо, амар жаргал эдлэжэ һууһан намтартай.

Тиимэ баян хангай нютагуудаар һуудаг үнэр үдхэн зониие сэсэн мэргэнээр магтаһан хуушанай үгэнүүд байдаг:

Баруун сартуул буряадууд адуу мал олоор үдхэжэ, урилдаанай ба жороо хатарай моридые һайнаар бэлдэжэ, мүрысөө хэдэг, найр нааданда олон гүйгөөшэдые табижа, нэрэ солыень дуудуулдаг байһан юм. Энээнһээ дулдыдан, баруун сартуулнууд хоёр янзаар хубаагдадаг байгаа. Нэгэниинь — «шара азаргын сартуулнууд», нүгөөдүүлынь — «зээрдэ азаргын сартуулнууд» гэгдэхэ. Тэрэ үеын үбгэд, хүгшэд уулзахадаа, ямар сартуулай угтан гээшэбта гэжэ заатагүй асуулсадаг һэн. Мүн найр наадан дээрэ мори урилдаанда түрүүлһэн мориной соло дуудахадаа, тиимэ азаргын унаган — хүлэг түрүүлбэ гэжэ соносходог байһан юм.

Дээдэ Тори нютагта

Зэдын 9 голоор һуудаг хүн зон бултадаа шахуу сартуул угтан гү, али сартуул угтанһаа гараһан зон байха юм. Мүн тэрээн соогуур цонгоол угтан байдаг. Сартуултай холилсолдоһон угтан — харанууд, хачанууд, табангуудууд, атагантанууд, ашабагадууд, уряанхантанууд, хүмээнтэнүүд гэхэ мэтын угсаатан байдаг. Сартуулнуудай һуудаг 9 голые нэрлэбэл, иимэ: Алцаг, Ториин гол, Үхэр-Чулуун, Бургалтай, Бага-Нарин, Гэгээтэй, Цагаатай, Үчөөтэй, Боргой. Сартуул буряадуудай хэлэн, зугаа хөөрэлдөөн монгол хэлэнтэй адлирхуу юм. Мүн хубсаһа хунарынь, ёһо заншалынь баһал адлишуу.

Сартуул угтан Монголһоо хойшоо гарахадаа, зарим нэгэн бүлэг зониинь Байгалай баруун-урда зүгые зорижо, Саяан уулын хормой хүрэтэр нүүһэн байгаа ха. Хожомынь агнуури хэжэ ябаха үедөө Сэлэнгын ангуушадтай уулзажа хөөрэлдөөд, Сэлэнгын баруун бэедэ буужа ерэһэн юм гэдэг. Мүн сартуулай нүгөө бүлэг зон Үбэр-Монголһоо хойшо гарахадаа, Байгалай зүүн-урда хизаар хаража, уужам дайдада таража һууһан гэдэг. Тиимэ дээрэһээ сартуул угтан Буряад ороной баруун-урда захаһаа эхилээд, зүүлжээ Шэтын хормой хүрэтэр таража һуудаг байха юм.

Тимофей МЕНЖЕГИЙН