РИНЦЭНЭЙ ДАМБА-ДУГАР

Наһа барагша хүндэтэй тайшаагайнгаа ойрын түрэл Ринцэнэй Дамба-Дугарые тайшаа болгон һунгаба. Энэ тайшаа 1768 онһоо 1804 он болотор 36 жэл соо тайшаа һууһан, эгээл олон жэлдэ байһан тайшаа мүн болоно. Иигэжэ Болтирогой Шодын угтан уг дамжан, 75 жэл соо Хориин арбан нэгэн эсэгын тайшаагай тушаал даажа, нэгэл гол зорилго урдаа табижа үргэлжэлһэн байна.

Ринцэнэй Дамба-Дугар түүхэдэ Дамба ноён гэжэ алдаршаһан байна. Дамба ноён эгээл баян, ажалша арад зоноо ажал хэхые уряалдаг, баян зондоо дуратай. Малаар баяжахын түлөө газар ехээр эдлэхэ хэрэгтэй гэдэг һэн ха.

Айл бүхэн малаар баяжахадаа, хабаржаан, намаржаан, үбэлжөөн, зуһалантай байха ёһотой, мал һонюуша, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг юм гэдэг һэн. Малай ута үбһэтэй, гол газарта бэлшэхэ дуратай һаа, хони, ямаан набша намаатай, нарин ногоотой губи тала, хада майлада бэлшэхэ дуратай бшуу.

Адуун һүрэг хаанашье өөдэлхэ байбашье, гол горходой эхиндэ, ойн соорхой, нарин үргэн шара талада дуратай гэжэ һургадаг байгаа. Бэлшээри сабшалангаа үргэдхэхын тула холо хүбшын гол горхо эдлүүритэй үтэг шэбхэ болгогты, тиихэдээл малаар баяжахат гэдэг, өөрөө түмэн адуутай болоһон, хэдэн мянган хонитой, үхэртэй байгаа. Өөрынгөө албата зониие зарадаг байгаа.

Һайнаар ажаллаһан албатандаа мал адууһа үгөөд, баяжахые хүсэдэг һэн. Ажал хэдэггүй залхуу, алба татабарияа түлэдэггүй хүнүүдтэ ехэ дурагүй, тэдэниие хэһээдэг байгаа. Тиимэ албатанаа суглуулаад, Анаа голой хойморто шулуун обоо табюулһан гэдэг. Тэрэ шулууниинь мүнөөшье байдаг. Улаан гараараа суглуулһан аад, ямар томо обоо шулуунууд обойжо һууна гээшэб? Арбан нэгэн обоо ха юм. Эсэгэ бүриин гээшэ ааб даа.

Энэ шулуу обоолуулжа дүүргэхэдээ, Дамба ноён обоологшодоо сайлуулжа: “Иигээд ажал хэдэг бологты! Танай энэ обоолһон шулуун мүнхэ байха. Би нэрээ нэрлүүлхэ хүбүүн үрэ үгыб. Танай обоолһон энэ шулуун минии нэрэ нэрлүүлхэ” гэжэ хэлээд уяржа һууһан юм гэхэ.

Дамба ноён гансал басагатай байгаа. Тэрэ эрхэ басаганайнгаа хуримда ондоо нютагай тайшаанарые урижа хабаадуулаа. Тэдэ айлшадтаа баянаа һайрхажа: “Танай арад зон соо хэды малтай хүниие эгээл баян хүн гэжэ тоолодог гээшэбта?” – гэжэ асуудал табяа һэн ха. Агын тайшаа энэ асуудалдань иимэ харюу хэлэжэ хүхэрүүлээ һэн ха: “Манай нютагта адуу малаа тоолодоггүй. Олон хүбүүтэй хүнииел эгээл баян хүн гэжэ тоолодог”.

Зоноо ажалда хабаадуулагты, бэлшээри сабшалангаа үргэдхэгты гэһэн захиралтыень дүүргэдэггүй, харин эсэргүүсэдэг доодо шатын тушаалтаниие минии захиралта дүүргэхэгүй, хойшо татаха һаа, ойрын болзор соо тонилогты гэжэ намнаһан, зараһан байгаа ха. Тэдэнь Ага буряад нютаг зөөжэ түбхинэһэн ха. Агын түүхэ мэдэхэ үбгэдөөр хөөрэлдэхэдэ, тиимэ муушье бэшэ хүнүүд заралгаар ошоһон байдаг.

– Дамба ноён айхабтар баян зөөритэй байбашье, дүүмынгээ мүнгэн жаса арьбадхаһан, ган гасуурта дайрагдаһан зондо туһаламжа үзүүлэн, мүнгэ үгэдэг байгаа. Агын тайшаагай торгоһые һанажа, бүлхитэй ябадаг аад, гэнтэ зүбшөөн ойлгожо, хүбүүтэй болохо саг үнгэржэ байна, нэрэеэ үргэхэ, нэрлүүлхын түлөө Анаада дасан барюулха байна гэжэ эхилһэн юм.


Цогто НОМТОЕВ,
Буряадай арадай уран зохёолшо


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>