ДЭМБЭЛЭЙ РИНЧИНДОРЖО

Хориин арад зоной һайн ударидаха, түбхинүүлхэ тайшаатай болохые хүсэжэ, хүлеэжэ байһан шууяатай 1835 оной зун 22 наһатай, залуу, зоригтой Болтирогой Шодотоной угайб гэжэ омогорходог Дэмбэлэй Ринчиндоржо Хориин тайшаагай тушаалда өөрыгөө дэбжүүлжэ, ородой дээдын газараар Хориин ахалагша тайшаа болгон баталагдаба.

Энэ омог залуу тайшаа албата буряад зондоо ноёрхожо, дарлажа, зоргоороо зобоожо, наадалжа эхилбэ. Буддын шажантаниие хашажа, баһажа оробо. Элдэб шалтагаанаар хүнэй нюрга сохюулжа, сэдьхэлээ ханадаг болобо.

Худан голой баруун эрье дээрэ, Мүнгэдэй-Адагта байһан дасаншье үглөөнэй улаан наранаар һүүдэрэйнь дайража байхаар шэнэ ордон барюулба. Мүнгэдэй дабаагаар дабажа ерэһэн харгыгаар ябаһан хүн үбэлэйшье хүйтэндэ минии гэрэй хажуугаар малгайгаа абажа үнгэрхэ ёһотой гэһэн журам байгуулба. Тусхай харуул табижа, малгайгаа абангүй үнгэрһэн хүнүүдэй нюрга сохюулдаг болобо. Нэгэ үбгэндэ Ринчиндоржо үһэеэ абхуулжа һуутарнь, үбгэжөөл ноёндоо хэлээ ха: харанхыда харагданагүй, нэгэ бага зүүлжээ эрьелдээд һууха болоо гээшэ гүт гэхэдэнь, ноён сухалдажа: морин сэргээ тойрохо гү, али сэргэ мориёо тойрохо гү? – гэжэ асуухадань: морин сэргээ тойрохо бэд даа гэжэ харюусаба ха. Ши намай тойрохо байгааш! – гээд орилтор, бархиртар тэрэ үбгэнэй нюргыень сохюулба.

Нооһо хайшалалгын үедэ нэгэ басаган тоомоо таһараад, мүртэй ажалланагүй, һаалта хэнэ гэжэ хоб дуулаад: “Тэрэ басагые шараа нюсэгэн болгоод, табан хоногой саана хайшалагдаһан хурьганай нооһон соо хүлеэд хаягты” гэжэ захирһан байна. Тэрэ басаганай үлэн шалзада боорлуулжа мэдээгээ алдаад, хүхэ сагаан болоод хэбтэһые нүхэдынь абажа, эхэ, эсэгэнь һүн торходо оруулжа абарһан юм гэхэ.

Дасан дуган хашажа байжа ламанарые доромжолжо хашаха, баһахань гааража, арад зондоо хүндэгүй болоходоо, 1840 ондо Петербург ошожо, нэгэдүгээр Николай хааниие бараалхажа, хэрээһэ зүүжэ, Николай Николаевич Дымбылов гэжэ хаанай хүбүүн болонхой бусажа ерээд, бүри ехээр гааража, арад зоноо хашажа аашалхань бүри түргэдэбэ.

Хаанай хүбүүн тайшаагай урдаһаа үгэ хэлэхын аргагүй. Айхабтар хүндэ саг болоод байтар, 1848 оной декабриин 26-най һүни, Хориин дүүмэ шатажа, суглараад байһан татариин мүнгэн зөөри аюулда орошобо.

Дүүмэеэ тайшаа Николай Николаевич өөрөө шатаажа тоноо гэжэ олоной һэжэг түрөөд, элирхэ тээшээ болобо. Эдэ намда дурагүй тушаалтан ноёд, ламанар намайе хардажа байна гэжэ Ринчиндоржо ойроо хүргэнгүй аашалба. Эрхүүгэй губернатор мэргэжэлтэдтэй ерэжэ, нарин шалгалта хээд, Ринчиндоржо тайшаае урдаа асаржа һуулгаад, урин зохидоор: «Тан дээрэ яаха аргагүй зэмэ унаха болоод байна. Арсаха болоо һаа, аймхай ахир амитан болохот. Хэрэгтнай хүндэ, эшхэбтэр юумэ болохо. Баян хүнэй хүбүүнэй буруугайнгаа балгааһа галдажархёо һаа, юун болохоб? Юуншье болохогүй! Хаанай хүбүүнэй дүүмэ галдахада, юун болохо юм? Дээдэ изагуурта Николай Николаевич сэхэеэ хэлэгты. Зонтнай амараг. Иигээд энэ хэрэг унтараг»,– гэхэдэнь, Дымбылов галдуулаа һэм гэжэ мэдэрээ. – Үни мэдэрхэ байгаат. Эндэхэнэ гараа табижархи гэжэ табюулаад, сэхэ урдаһаань хурсаар хаража: “Сукин сын!” гэжэ бадашаад, погоон хэрээһэн хоёрыень таһа татажа абаад, гоё ногоон кителиинь тайлуулжа, хаатаршанай хубсаһа үмдэхүүлээд, тушаажархёо һэн ха. Иигэжэ 16 жэл соо арад зоноо зобооһон, нэрэ түрынь бузарлаһан, бүхы хүгжэлтынь хойшо татаһан тайшаагай нүгэлынь хүсэжэ, эсэс болоо бшуу.

Бага үхибүүн ябахадаа, домог түүхэ шэнги үбгэдэй иимэ хөөрэлдөө һонирхон шагнагша бэлэйб:

Арад зоноо зобооһон Дымбыловые жадхадуулха даабари үгэжэ, Дагба гэбшые баруун түбэд орон манай һүзэгтэй зон ламанар зөөри суглуулжа эльгээһэн байгаа ха. Дагба гэбшын бэдэржэ ошоходо, хадын хабшал соо даяанша, сагаан һахалаа табиһан үбгэн лама һууба ха.

Хадаг барижа, ушараа айладхаад, ламхайн бэшэг үгэхэдэнь, шоо үзөөд, үнэхөөрөө шажанай хүгжэлтэдэ хоротой, арадайнгаа зэмэтэн болоһон нүгэлтэй хүн юм байна. Үглөөгүүр ерээрэйгты. Мүнөө ошожо амарагты! – гэбэ ха. Үглөөгүүр ерэхэдэнь, зорижо ерэһэн хэрэгытнай бүтээгээб, засагай гэр дээрэһээ үгэ гаража, тэрэ ноёнтнай унаха даа, – гэжэ хэлээ һэн ха.

Цогто НОМТОЕВ,
Буряадай арадай уран зохёолшо