ШОЙЖОД ХАТАН БОЛОН БУСАД

Дамба ноёной хатан Шойжод – Түгнын баян, бэрхэ хүнэй басаган байгаа. Зондо мэдээжэ Шойжод хатан ород, буряад хэлэ бэшэгтэй, эрдэмтэн, хуули зэргын хэрэгтэ бэрхэ эхэнэр байжа, тайшаагаар һунгагдаа бэшэшье һаа, тайшаагай хэрэг үргэлжэлүүлһэн, тайшаанарай хэрэгтэ оролсоһон байна. Уг залгажа, тайшаа болохо хүбүү түрөөгүй би зэмэтэйб. Тайшаагай уг алдаһан би зэмэтэй болохоб. Яажашье һаа, урда тайшаанарай түрэл шуһанай хүниие тайшаа болгохые оролдохо байна гэжэ шанга зорилго табижа, дүүмын хэрэгтэ оролсоо бшуу.

Шойжод хатанай бодолтойшье, заргашашье ябаһые гэршэлһэн баримта манай хизаар ороноо шэнжэлхэ музейн хадагаламжада байгаа. Тэрэнь «Шойжод хатанай хэрэгүүд» гэжэ хабшааһан юм. Тэрээн соонь газар, уһа буляалдаһан олон мэдүүлгэ, бэшэгүүд бии. Шойжод хатан 1808 ондо баригдажа дүүрэһэн Анаагай шулуун дасан рамнайлуулха, баталуулха хэрэгээр Эрхүүгэй генерал-губернаторта ошожо нюураараа уулзаһан, бэшэмэл гуйлта бариһан байгаа. Губернатор яагаа бэрхэ эрдэмтэй эхэнэр буса түрэлтэнэй дунда бии гээшэб гэжэ һонирхон эрилтыень дүүргэжэ, һайнаар хүндэлжэ угтаад, табан аршам сагаан хилэн бэлэг үгэһэн юм. Тэрэ бэлэг хилэн Анаа дасанай далгын дэргэдэ үни саг соо байдаг һэн. Хожом тэрэ хилэнэй хаанашье ороһые, хэнэйшье абаһые мэдэхэ хүн үгы. Дамба ноёной эгэшын 17 наһатай Мардайн Галсан хүбүүе тайшаагай тушаалда һунгаһан нэрэ зүүгээд, өөрөө зоргоороо ударидажа байгаа бшуу. Һүүлэй һүүлдэ Шойжод хатан улам гааража, Дүүмын хэрэг засаг гартаа абажа, дасанай хэрэгтэ оролсоһон дээрэһээ буддын шажантанай дура гутааһан, ламанарта хүндэгүй болоһон байгаа. Шойжод хатанай наһа бараһан хойно «ороолон боложо, мяхаараа бодохоёо байна, дасан дуганда, һүзэгтэй зондо түбэг тодхор татажа болохонь» гэжэ үзэлдэ оруулжа, гэгээн ламые залажа, Анаагай дасан дээрэ Шойжод хатаниие даралга уншажа дараа гэхэ. Даралгын хабтагай хара шулуун дасангай урда талын дунда байдаг һэн. Хоёр жэлэй саана нүхэдөөрөө тэрэ шулуу бэдэрээд, олоогүйб. «Геологууд малтажа абаашаа һэн» гэжэ нютагай хонишонһоо дуулаабди.

Мардайн Галсанай һүүлээр, 1835 он хүрэтэр һубарилдан, тайшаагай тушаал элдэб аргаар эзэлһэн Галсанай Дэмбэрэл, Суворов Жэгжэд, Пайбалай Бадма гэгшэд Хори буряад арадай түүхэдэ ямаршье шэнэ хүгжэлтэ асараагүй, харин зоной дунда үгэ хёмороо үүсхээ. Арадай һуудалда харша тогтонги байдал оршоо. Албатанай дунда үгэ хёмороон гараа. Тэдэ тайшаанар ород һуудал заншалда шэлжэн орохые, Христос шажан абахые зууршалжа, бурханай шажаниие газаашалха һэдэлгэ гаргаа. Ага, Хориин буряадуудай хоорондо харилсаа таһалаа, муу ааша гаргажа, юрын арадай дура гутаагаа. Эдэнэй үедэ эдилгэ абалга дэлгэрээ. Дундын тэмсэл үргэдөө. Хориин зон шууяжа, хоёр анги болон таһараа.

Цокто НОМТОЕВ,
Буряадай арадай уран зохёолшо