УРДАНАЙ ГЭР БАЙРЫН ОНСО ШЭНЖЭ

Байгалай шадар эртэ урда сагай хүнүүд (первобытные люди) уурхай гэртэй (гнездовые жилища) байгаа гэжэ түүхын хуудаһанууд тэмдэглэнэ. Тэдэ-нэр модоной һалаанууд дээрэ мүшэрнүүдые дэбдеэд, һүниндөө уурхай соогоо унтадаг, харин үдэр болоходо, доошоо буужа, эдеэ хоолоо бэдэрдэг: загаһа нугаһа баридаг, ангуушалдаг, алирһа жэмэс суглуулдаг байгаа. Балар сагай хүнүүд мүн агы, хүнды, нүхэн (лит. бур.); агуй, хонгил (халх.) (пещеры) г. м. байратай байһаниинь мэдээжэ.

Гэр (дом, жилище, жильё) гээшэ хүн зоной, бүхы амитадай, шубуу шонхорой бүхэли сагаа үнгэргэдэг, тааруулан зохёоһон тусхай бүтээл барилга болоно (авторай тайлбари).


Түүхэ шэнжэлэгшэдэй, археологуудай хүдэлмэринүүд, мүн арадай аман зохёолнууд соо буряадуудай анханай һуудал байдал, гэр байра һонирхомоор харуулаатай. Мэдээжэ эрдэмтэд И. Е. Тугутов, К. Д. Басаева, В. Д. Патаева гэгшэд өөһэдынгөө шэнжэлгэнүүд соо элитэ этнограф М. Н. Хангаловай шэнжэлгэнүүд соохи түүхэ домогуудые баримталан, баруун буряадууд анхан сагта бүхээг, отог, бал(а)гаан (шалаш) г. м. юрын байратай байгаа гээд бэшэнэ. Эдэ бүгэдэ нүүдэл һуудалтай буряадуудай саг зуура байрладаг гэр байранууд байгаа бшуу. Бүхээг гэрэй нэрэнь «бүхыхэ» (пригибаться, наклоняться, сгибаться, склонять голову) гэжэ үйлэ үгэһөө гарана. Тус байра түхеэрхэдээ, һургааг модо бэе бэедэнь түшүүлээд, дээрээ утаанай гараха нүхэтэйгөөр хээд, тэрэнээ ангай арһаар хушадаг байгаа. Заахан, набтар үүдэтэй гэр хадань хүн орохо, гарахадаа, тонгойхо, бүхыхэ ёһотой байгаа, тиигээд бүхээг гэр гэжэ нэрлээ ха. Шоро отог, обоохой гэр, урса гэр (конусообразные жилища), мүн асари – бүдөөр дүрбэлжэн түүхэлтэйгөөр оёһон олон зоной багтаха томо майхан (палатка большого размера) г. м. урданай байранууд тэрэ тоодо ороно.

Россиин академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, Буддын шажанай болон Түбэдые шэнжэлгын институдай хэлэ бэшэгэй таһагай эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэд, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадууд С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева хоёр Улаан-Үдын «Бэлиг» хэблэлдэ 2004 ондо «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» хэблэн гаргаа. Тус сэдэбтэ хабаатай һонирхоһон асуудалнуудтаа сэхэ харюунуудые энэ ном соо сохом олохо бай-хат.

Дээрэ нэрлэгдэһэн урданай буряад-монголшуудай гэр байрын томьёонуудай удха, гарбал, монгол, түүрэг хэлэнүүдэй толинууд дээрэ үндэһэлэн тайлбарилаябди, монгол, зарим түүрэг, тунгус-манжа хэлэнүүдтэй зэргэсүүлэн хараябди. Жэшээнь, 1. отог (лит. бур.) — балаган (на покосе), шалаш; 2. түүх. отог — клан, род; отогоорхид сородичи (принадлежащие к одному клану); оtuҮ ( староп.-монг.) — род, поколение, клан; отог (халх.) 1. отук түүх. — административная единица в дореволюционной Монголии; волость; шавийн отог шабинский отук; 2. род, племя, поколение, клан; 3. артель охотников; 4. огнище; отг (отъг) (хальм.) — түүх. административная единица в дореволюционной Калмыкии; otaj \\ оtag (др.-тюрк.) — шатер, жилище; тюрк. оt – зажигать, топить печь, тюрк. ot – огонь (у Севортяна, С. 484 о тюркской этимологии). Мүнөөнэй буряад хэлэндэ отог гэжэ үгэ дээрэ харуулагдаьан нэгэдэхи, гурбадахи удхатайгаар хэрэглэгдэнэ, илангаяа, ангуушадай отог (охотничий балаган), үбһэшэдэй отог (полевой балаган на покосе, шалаш из сена, устраиваемый на период сенокошения); мүн һүүлэй үедэ ёһо заншалаа һэргээжэ, уг гарбалаа хүндэлжэ, отог отогоороо сугларжа, тайлган үнгэргэдэг, обоогоо, угаа тахидаг болонхой. Иигэжэ урданай түүрэг гарбалтай отог гэһэн томьёо монгол, тунгус-манжа болон түүрэг 20-ёод гаран хэлэнүүдтэ эдэбхитэйгээр хэрэглэгдэнэ гэжэ онсо тэмдэглэлтэй. Энээн тухай дэлгэрэнгыгээр А. Д. Эрдынеевагай ном соо хаража болохо.

Урса гэр (лит. бур.) — конусообразный шалаш, чум; иrusa (стп. м.) — чум, шалаш; урц (халх.) — 1. чум, вигвам, хижина; 2. балаган; уурц (хальм) — хижи-на, лачуга; яхад хэлэндэ ураһа (ураса) — чум, юрта типа чума. Энэ хуушарһан үгэ ехэнхидээ арадай аман зохёол соо: онтохонууд, оньһон үгэнүүд, таабаринууд болон үреэлнүүд соо ушардаг. Жэшээнь, эрэ хүн урсашье һаа, гэр бариха, модо тариха, хүбүү түрэхэ ёһотой.

Манай уг изагууртан отог, обоохой, бүхээг, урса гэрһээ гадуур мүн газар гэртэ (землянка, полуземлянка) байрлаһан түүхэтэй. Үшөө тиихэдэ Ү-IX-дэхи зуун жэлнүүдтэ курыкан (гулиган) гарбалнууднай һэеы гэр (войлочная юрта), тэргэ гэр (кибитка на колёсах) г. м. шэнэ байрануудые зохёоһон тухайнь буряадуудай гэр байрын хүгжэлтэ шэнжэлэгшэ В. А. Михайлов бэшэнхэй. Удаань манай ээрын 1000-дахи онуудаар Байгал шадар ажаһуугшад, тодорхойлбол, Үнгын голдо (Эрхүүгэй можо) ондоо янзын шабар (армагынь һургаагаар баряад, һолоомо шабартай худхаһан) гэрнүүдые баряад байрладаг байһан тухайнь түүхын хуудаһанууд гэршэлнэ. Иимэ байранууд самаан гэр гэжэ нэрэтэй. Ивалгын аймагай Гурульба һууринда 2000 ондо Саяан Жапович Укоев самаан гэр бодхоогоо. Энэ тусхай гэр Сибириин хүйтэндэ — дулаан, зунай халуунда — һэрюун, хүнэй махабад бэедэ тааруу зохид, мүн мүнгэнэй талаар үнэгүй барилга гэжэ шэнэ гэрэй эзэд тэмдэглэнэ.

Самаан гэжэ үгэ түүрэг хэлэнһээ оршуулхада: солома, адоба, сырцовый кирпич из глины с добавлением резаной соломы, костры, мякины и др. Анхан сагта ой модоор хомор газарта гэр барилгада самаан ехэ хэрэглэгдэдэг байгаа. Самаан гэр ондоогоор сакля, грузин хэлэн дээрэ сахли — дом, каменное глинобитное или саманное жилище горцев Кавказа и др. народов. 1980-аад онуудаар Казахстанда олон можо, тойрогуудаар ябахадамни, самаан гэрнүүд олоор ушарна һэн.

Манай уг изагууртанай буусын һууринуудай, урданай байрануудай мүр сараа үлөөгүй дээрэһээ хада хабсагайдаа тэдэнэй һиилэһэн зурагууд (петрог-лифы) урданайнь байдалай тусгаар шухала тэмдэг, баримта болоно гээшэл даа. Жэшээлхэдэ, Эрхүүгэй можын Худайн голдо, Ленэ мүрэнэй эрьедэ оршодог Шишкино тосхоной хажууда, мүн Манхай хадын хаяада нүүдэлшэ зоной түхэреэн һэеы, тэргэ гэрнүүдэй зурагууд мүнөөшье бии.

Алишье талаараа тон зохид, анханай нүүдэлшэ, ажалша малша буряад-монгол угсаатанда тааруу байра болбол һэеы гэр (лит. бур.); эшэгы гэр (сарт. бур); эсгий гэр (монг.); ишкай гэр (хальм.) болоно. Задалха хабсархада бэлэн, мүн ашаалаад ябахада, тааруугаар зохёогдоһон хана уняатай, дээгүүрнь һэеы-гээр бүрхөөжэ баридаг тусхай байрын тодорхой зураглал Санкт-Петербургда Россиин эрдэмэй академиин музей соо байдаг. Г. Осокин зүүн буряадуудай һэеы гэр тухай дэлгэрэнгыгээр бэшэһэн байна. ХҮII-XҮIII-дахи зуун жэлнүүдтэ ехэнхидээ зүүн буряадууд, зарим баруун буряадууд һэеы гэртэ ажамидардаг байгаа. Илангаяа һэеы гэр соо шииг, халуун байдаггүй гэжэ М. Н. Хангалов, М. Кроль, Б. Э. Петри, г. м. Цыбиковэй шэнжэлгэнүүд соо тэмдэглэгдэнхэй. Һэеы гэр 40-60 минутын болзор соо дүршэлтэй хүнүүд бодхоожорхидог гэл-сэнэ. Энээн тухай Буряадай эрдэмэй түбэй ажаябуулагшад С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева тодорхойгоор бэшэнхэй.


Агын буряадууд һэеы гэрээ тогтооходоо, тон түрүүн ханануудынь түхэреэлүүлэн бодхоогоод, амануудынь тааруулжа, бэе бэе руунь оруулаад, хаггсарга (амалаадаһан) гэжэ нэрэтэй дээһэн уяануудаар холбон уядаг. Һүүлээрнь үүдээ тодхоогоод, баруун можодонь хадаатай түмэр сахаригһаань уягдаһан үти гэжэ нэрэтэй дээһэн ооһороор бүхы ханануудаа газаа талаһаань тархиинь доогуур тойруулан, зүүн можодонь бүхэлэн уяна. Тэрэнэй удаа нэгэ хүн гэрэй тэг дунда үндэр юумэн дээрэ гаража, тооно баряад үгэхэдэнь, хэдэн хүн газаа талаһаань уняална. Уняагаа уняалжа дүүргээд, туургануудаа тоходог. Нэн түрүүн баруун урдахииень, һүүлдэнь хойгуурхи хоёрынь тоходог гуримтай. Агада һалхинай баруун, баруун-хойноһоо ехэнхидээ үлеэдэг ушарһаа урда талын туургануудые хойто талын туургануудаар даруулан тоходог байһан. Туургануудаа дээдэ шэгшэгтэнь хадагдаһан дээһэн ооһорнуудаар ханада болон уняада уядаг юм. Уняануудай дээгүүр дээбэри тоходог. Түхэреэн түхэлтэй хоёр дээбэринүүдээ тохоходоо, түрүүн урдахи хажуугайнь дээбэри тохоод, һүүлдэнь хойто хажуугайнь дээбэреэр урдахи дээбэриингээ захануудые даруулан тоходог юм. Дулаа һайнаар барихынь тула дээбэри болон туургынгаа һайниинь хойто таладань тохохо хэрэгтэй. Хойгуурхи дээбэринь хоёр таладаа гурба-гурбан дээһэн ооһортой, тэдээниинь урда дээбэри дээгүүр һольбуулан татажа, ханын доодо талаһаа уядаг. Һэеынүүдээ бултынь тохоод, туургын газаа талаар хоёр дээһэн бүһэ татажа бүхэлдэг: нэгыень дээгүүр, ханын тархиин матагдан нугарһан газараар, нүгөөдынь – дундуурнь. Бүһэнүүдэй үзүүрнүүд үүдэнэй хоёр можодо уягдадаг. Туургануудые газарһаа 15-20 сантиметр дээгүүр тоходог. Үлэһэн зай хаяабшаар бүглэгдэдэг. Хаяабшанууд 20-25 сантиметр шахуу үргэнтэй байдаг. Дулаан сагта хаяабшагүйгөөр байжа болохо.

Гэрэй тоонын нүхые бүглэхэ һэеы үрхэ гэдэг. Үрхэ хайша хайшаа хоёр метр үргэнтэй, зургаан шэгшэгтэй, шэгшэг бүридөө ута ооһорнуудтай һэеы юм. Үрхэ ооһорнуудаарнь ханын доодо талын модонуудһаа уядаг, урда хажуугайнь ооһор уядаггүй, харин тэрээнһээ баряад, гэрэйнгээ хойно гаража татахадань, үрхын урда хахадынь нээгдэдэг. Иигэжэ һэеы гэр соо сэбэр агаар оруулдаг мүн һаруул болгодог гээшэ.

Түүхын баримтанууд дээрэ үндэһэлһэн эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүд бо-лон мэдээжэ аяншадай тэмдэглэлнүүд соо буряад арад анхан сагһаа модон гэр барижа эхилһэн байна. Жэшээнь, 1693 ондо Избрант Идес иимэ тэмдэглэл бэшэһэн байна: Братск хотоор, Балаганскаар ябахадамни, дээрээ утаа гарадаг нүхэтэй, газарай үндэһөөр хушаатай, набтархан модон гүрнүүд (гэрнүүд) соо буряадууд байрлана. Гэрэйнь дунда – гал гуламтань. Үшөө тиихэдэ Англиин Джон Белл 1720 ондо Байгал шадар аяншалхадаа, буряадууд түхэреэн жэл майхан соо (шатёр) байрлана гээд тэмдэглэнхэй. Энэ олон ханатай модон гэр гэжэ тухайлнабди. «Байгал далайн баруун тээ 4-5-6-8 ханатай, нариихан модоор баригдаһан, үхэрэй шабааһаар шабагдаһан, газар оройтой набтархан гэрнүүд соо буряадууд ажаһууна», – гэжэ Лоренц Ланге 1731 ондо манай элинсэгүүдэй байра зурагланхай. Үшөө тиихэдэ «Байгал далайн хойгуурхи буряадууд монгол, хальмаг арадтаа орходоо, тад ондоо, зургаан ханатай модон гэрнүүдые барижа байна, теэд тэдэнэр урданайнгаа, тэргэтэй һэеы гэр огто орхиногүй: хэрэгтэй сагтаа нэгэ һууринһаа ондоо тээшээ нүүхэ зөөхэдөө хэрэглэнэ», – гээд 1774 ондо И. Э. Фишер өөрынгөө «Сибириин түүхэ» соо бэшэһэн байна. Зүгөөр ой модогүй Чуйн (Чуйска), Курайн (Курайска) хадалиг газарта эгээ таатай байрань бүтүү тэргэ (кибитка) байгаа. Тэрэл үедэ алтайгаархин, мүн хакасууд олон булантай иимэ гэр (кереге) баһа бодхоогоо гэжэ И. Е. Тугутов тэмдэглээ. Эдэ арад түмэн Ород гүрэнэй мэдэлдэ орожо, газар, уһан болон малай бэлшээриин хомор болоходо, тогтон һуурижажа, нэгэ үедэ ой модоор баян газарта түрүүлэн модон гэрнүүдые барижа эхилһэн түүхэтэй.

Тиихэдэ зүүн буряадууд нилээд боложо, ХIХ-дэхи зуун жэлэй эхеэр модон гэрнүүдые барижа эхилһэн байна. 1838 оной тоо бүридхэлөөр хориин буряадууд 7348 һэеы, 1559 модон гэрнүүдтэй байгаа. Харин ХХ-дохи зуун жэлэй эхеэр бүгэдэ Буряадай газар дээрэ хүдөө ажахын хүгжэжэ эхилхэдэ, хото хүдөөгэй экономическа хани барисаанай бэхижэхэдэ, модон гэрнүүд олоор баригдаа. Энэ үедэ һэеы гэрнүүд модон гэрнүүдээр һэлгэгдэжэ, багахан, дүрбэн ханатай, набтархан оройтой модон гэрнүүд тобойгоо. Мэдээжэ эрдэмтэн Ю. Б. Рандаловай тэмдэглэһээр, Бэшүүрэй аймагай һүүлшын һэеы гэрнүүд ород-япон дайнай үедэ хаанта засагай сэрэгшэдтэ 1904 ондо Петровск-Забайкальскда худалдагдаа. Монгол орондо мүн Агын тойрогто мүнөөшье болотор һэеы гэрээ хэрэглэһээр: хонишод зуһаландаа түхэреэн сагаан гэртээ байрлаһаар.

Мүнөө буряад угсаатан урданайнгаа зохид байра – һэеы гэр сэгнэн, ёһо заншалаа һэргээхэ гэжэ оролдоно, залуушуулнай арадайнгаа түүхээр, байдалаар, үндэһэн хэлээрээ һонирхоно, шудална. Улаан-Үдэдэ буряад арадай «Абай Гэсэр» эпосэй 1000 жэлэй ой тэмдэглэхэдэ, хотын ипподром дээрэ республикын бүхы аймагуудай болон хүршэ Усть-Ордын, Агын тойрогуудай түлөөлэгшэд 30-аад гаран һэеы гэрнүүдые асаржа, тусхай дотор хэрэгсэлнүүдтэйнь олон түмэнэй һонирхолдо табяа һэн. Энэ ехэ һайшаалтай, һүрхэй һонин байгаа бэлэй. 1998 ондо май һарада Буряад республикын 75 жэлэй ойн баярта хото хүдөө аймагуудай хүтэлбэрилэгшэд ниислэл хотынгоо гол гудамжада сагаан һэеы гэрнүүд соогоо айлшадаа, ноёд сайдаа, хүн зоноо угтаа бэлэй. Мүн 2008 ондо үнгэрһэн бүгэдэ буряадуудай «Алтаргана» гэжэ найр наадамнай һэеы гэрэй, үнэхөөрөө, манай ажабайдалда тон хэрэгтэй, сэнтэй байһыень дахин гэршэлбэ.

Гансашье Байгал далайгаараа, үзэсхэлэнтэ гоё байгаляараа бэшэ, мүн түүхэ соёлоороо, ёһо заншалаараа, шажан мүргэлөөрөө холо ойрын аяншадые Буряад оромнай татадаг, һонирхуулдаг гээшэ ааб даа. Тиин шэнэ сагай эрилтээр манай эндэ туризм-аяншалга дэлгэрүүлхэ, хүгжөөхэ ажал һүүлэй үедэ нилээн ябажа байна. Байгалай эрьедэ, аршаан булагтай амаралтын газарта аяншад һэеы гэртэ дуратайгаар һонирхон байрлана. 2005 ондо монгол эрхэтэн Мүнх өөрынгөө нютагһаа һэеы гэрнүүдые асаржа, Байгал далайн эрьедэ хүн зониие амаруулаа. Тиихэдэ Улаан-Үдэһөө холо бэшэ Загарайн аймагай Арбижал һууринда Геля Эрдынеева Австралиин дүрбэн аяншадые һэеы гэртээ угтаа. Иимэ гэр түрүүшынхиеэ тэдэнэр хараад, ехэ гайхаһан, һонирхоһон гэхэ: «һэеы гэртэ байхада, табан хушуутай отель соо байһанһаа үлүү дээрэ байна», – гэжэ хари гүрэнэй айлшад тэмдэглээ. Тэрэ тоодо 2006 ондо Арсентий Александрович Ербахаев нүхэдтэйгөө һэеы гэр бүтээгөөд, хотын Хубисхалай талмай дээрэ (площадь Революции) олоной һонирхолдо табяа. Тэрэ барилгашад һэеы гэр ехэ шухаг байра гэжэ тоолоно: бүтээхэдэ – бэлэн, зөөхэдэ – хүнгэн, алишье талаараа зохид. Одоошье мүнөө сагта олон зоной зарим гэр байрын асуудал анханайнгаа һэеы гэрээр шиидхэхээр бшуу.

Теэд Буряад орондо һэеы гэр худалдажа абаха гээ һаа, тиимэ бэлэн бэшэ, юуб гэхэдэ, үйлэдбэриин арга хүсэд һайнаар шиидхэгдээгүй, Монголһоо һэеы асархада ехэ үнэтэй. Тиигэбэшье Улаан-Үдын инженерно-педагогическа колледждо (даргань – Дашацырен Мижитович Дашинимаев) 2005-2006 онуудаар нилээд олон тусхай дархашуулые һургажа, хэдэн арбаад һэеы гэрнүүдые бүтээгөө, – гэжэ тэрэ үеын үйлэдбэриин мастер Аюр Доржиевич Ракшаев мэдээсэнэ. Буряад ороной элдэб эмхи зургаанууд, худалдаа наймаанай бүлгэмүүд, хүдөө аймагуудай захиргаанууд тэндэһээ һэеы гэрнүүдые худалдажа абаһан байна. Мүн юрын зон даача-зуһаландаа табяад байрладаг болонхой. Теэд саг ошохо бүри түхэреэн сагаан гэрнүүдэй тоо Улаан-Үдэ болон бэшэшье хото аймагуудай түб һууринуудта олошороо, эдеэ хоол баридаг элдэб янзын гуанзанууд болоод байна.

Һэеы гэртэй болохо дуратайшуулые бултынь хангахын тула, тус үйлэдбэри түргэдүүлхын тула Улаан-Үдынгөө «Наран» фабрикада һэеыгээ элбэгээр гаргаха тухай асуудал шиидхэхэ хэрэгтэй. Засаг баригшаднай дэмжэхэ, энэ хэрэгтэ туһалха, хүдөө буряад нютагуудта, аршаан булагуудтай һууринуудта таарамжатай зохид анханаймнай һэеы гэрнүүд бусажа ерэхэ, хари гүрэнэй айлшадай, аяншадай һонирхол буурахагүй байха. Тиин мүнөө үеын зон, залуушуул һэеы гэрэй нэрэ томьёо мартаһан хадаа, заатагүй анхараадаа абаха гэжэ найданаб.

Элитэ уран зохёолшо Ч-Р. Намжилов һэеы гэр, хүндэмүүшэ түрэл арад тухайгаа иимэ мүрнүүдые бэшэһэн байна, шүлэгэйнь удха, минии һанахада, хэзээдэшье хуушархагүй:


Сагаан һэеы гэр

нээлгээтэй үүдээрээ

холоһоо таниие даллаха,

Сагаан шарахан

сайгаа шанажа

эзэдынь хүрэһөөр аягалха,

Сагаан эдеэгээр

дүүрэн табагаа

удаадань асаржа табиха,

Сагаан буурал

үбгэжөөл үдэшэжэ

гарахадаа, юрөөл айладхаха.

Арадай түүхэ, соёл болбосорол, байра байдал, хэлэн арад зоной ухаан бодолтой нягта холбоотой. Анхан сагһаа Байгал шадар ажаһуугшадай, илангаяа, буряадуудай гэр байрануудай хүгжэлтэ, тэдэнэй түхэлнүүд, нэрэ томьёонууд болон хэрэглэлгэ тухай эндэ тобшо тэдыгээр хэлэгдэбэ.


А. Д. ЭРДЫНЕЕВА
“Алтаргана-2010” эрдэм шэнжэлгын хуралай
элидхэлнүүдэй согсолбори, Улаанбаатар, 2010


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>