ҺЭЕЫ ГЭРЭЙ ДОСОО ТАЛА

Гэрэл зураг: Сергей Конечных

Нүүдэл байдалтай зоной ажаһуудалда һэеы нилээд үргэнөөр хэрэглэгдэдэг байгаа. Һэеы гэр, унтари дэбдихэр, угалзатуулан шэрэгдэһэн хибэсүүд, гуталнууд болон мориной тоног зэмсэгүүдтэ һэеы мүн лэ ехээр гаргашалагдадаг. Эгээл тиимэһээ зунай эхиндэ һэеы даралгын ажал хэгдэдэг һэн. Энэ хадаа айхабтар орёо, хүшэр хүндэ ажал байгаа.

Юрэдөөл, һэеы гэрэй досоо тала таһалагдаагүйшье һаа, тон бодолтойгоор, гамтай зохидоор хэрэглэгдэдэг гээшэ. Гуламта хадаа гэрэй досоо талын эмхидэлэй үндэһэ һуури болодог юм. Түрүүшээр гурбан шулуун (дүли) гэхэ гү, али түмэр тулга, хожомоо түмэр гү, али бишыхан хирпиисэ пеэшэн бии болоо һэн. Гуламта гэрэй тэг дунда, үрхын доро түхеэрэгдэдэг байгаа. Тэрээн дээгүүр баруун-хойноһоо зүүн-урагшаа, зүүн-хойноһоо баруун-урагшаа сэхэ зурлаа татагдаһан мэтэ болодог гээшэ. Эдэ бүгэдэ һэеы гэрэй һууриие дүрбэн хуби болгожо хубаадаг, тэдэнь гэрэй байдалые тааруу зохидоор түхеэрхэ арга олгодог юм.

Хойто тала үүдэнһээ сэхэ хойшоо оршодог, Хулгана жэлэй һүлдэтэй. Энэнь баян байдалай һүлдэ тэмдэг болодог. Үнэхөөрөөшье, эндэ эгээл үнэтэй сэнтэй бүхы юумэн табигдадаг: Буддын шажанай элдэб зүйлнүүдтэй мандал, гоёлой хубсаһа хунартай ханзанууд, элдэб бүд һад, үнэтэ шухаг зүйлнүүд, гоёолто зүүдхэлнүүд болон бусад үнэтэй сэнтэй юумэн хадагалагдадаг. Айлшадаа, хүндэтэ түрэл гаралаа эндэ һуулгадаг байгаа. Энэнь гэрэй “арюун сэбэр тала” гэжэ тоологдодог юм. Буряад зоной үнгэ хадаа һүлдын ёһоор сэнхир гү, али хүхэ үнгэдэ тааралдадаг. Тэрэ мүнхэ, бата бэхи, тогтууритай байдалай гэршэ болоно. Энэнь хойто тала гэхэ гү, али хоймор гэжэ нэрлэгдэдэг, тэрэ эгээл хүндэтэй газар гэжэ тоологдодог.

1.  ХАНА
2.  УНЯА
3.  ХООЛОЙ
4.  ТООНО
5.  YРХЭ
6.  БАХАНА
7.  ГАДАР БҮРЕЭҺЭН
8.  АБДАР
9.  ТҮМЭР ПЕЭШЭН
10.  ШАЛА

Һэеы гэрэй баруун тала эрэ хүнэй газар гэжэ тоологдодог. Тэрэ Тахяа жэлэй һүлдэтэй. Эрэлхэг зоригой, энэрхы сэдьхэлэй, һайн хэрэгүүдэй илан мандалгын һүлдэ болохо сагаан үнгэ гэрэй энэ хубиие мүнхэлэн һүлдэлдэг. Эрэ хүнэй оро дэбдихэр, агнууриин болон сэрэгэй буу зэбсэгүүд гэхэ гү, али малшан эрэ хүндэ хабаатай бүхы юумэн эндэ табигдадаг.

Туулай жэлэй һүлдэтэй зүүн тала заншалай ёһоор эхэнэрэй тала гэжэ тоологдодог. Гэр бүлын эхэнэрнүүдэй орон унтари, хүнжэл хушалтанууд, эдеэ хоолой зүйлнүүд, гэр һуудалай бусад зөөри хогшолнууд эндэ табигдадаг. Ургалта дэбжэлтын, үдэжэ олошоролгын, хагдаршагүй залуу ябалгын һүлдэ болохо ногоон үнгэ энэ талын һүлдэ тэмдэгынь гээшэ. Иигэжэ хубаарилга эгээлэй юрын юумэн, ямаршье ёһо гурим баримталаагүй зүйл юм ааб даа.

Һүүлшын, дүрбэдэхи хубинь, урда тала болоно. Буряад зоной эгээл хүндэлдэг мал болохо морин эрдэни энэ хубиин һүр һүлдэ гээшэ. Наранай галай, ами наһанай гэршэ жэшээ, баяр жабхалангай, зол жаргалай ба илалта амжалтын һүлдэ тэмдэг болохо улаан үнгэ энэ талын онсо шэнжэ мүн. Эндэ, үүдэнһээ зүүн талаар, эрэ хүнэй талаһаа доошоо, мориной тоног зэмсэг, мал ажалай түхеэрэлгэ хэрэгсэлнүүд, сэгээтэй амһартанууд (юундэб гэхэдэ, сэгээ гаргаха, гүү һааха гээшэ эрэ хүнэй ажал байһан) табигдадаг байгаа. Һая гараһан хурьгад, тугалнууд торнитороо эндэ байлгагдадаг һэн. Үүдэнэй баруун гар талада эргэнэг, үхэг табигдадаг. Элдэб аяга амһартануудтай тагууд түхеэрэгдэдэг, уһанай, һүнэй амһартанууд һуулгагдадаг байгаа.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ