ҺЭЕЫ ГЭР СООХИ БАРААН

Бурханай шэрээ. Шэрээ дээрэ дабжад

Һэеы гэр соохи байдал юрын, эрилтэ багатай байһаараа шалгардаг һэн. Үүдээр ороходо, баруун гар талада – эхэнэрэй талада айрагай һаба бүлүүр, хүнэгүүд, модон тудхуурнууд, оёорсогууд, тэбхээрнүүд, табхансагууд, һуулганууд табигдадаг байгаа. Аягын шэрээ, эргэнэг, аяга амһартын тагууд эндэ түхеэрэгдэхэ. Саашадаа ханын захада 20-30 сантиметр үндэртэй орон дээрэ 4-5 олбог дэбдигдэхэ. Эдэнь шэрэгдэмэл һэеы шэрдэгүүд байгаа. Ангай арһа зүйжэ, угалзатуулан оёгдоһон хибэсээр (хубсар) хушадаг һэн. Хубсарнууд ангай арһанай үртэһөөр, хониной, мориной арһанай годоор оёгдодог байһан юм. Эдэнэй хирхаг хяазануудынь сэмбэ гү, али ангай арһанай зурууд таһамаар хүбөөлэгдэдэг һэн. Томогдоһон шүрбэһөөр оёгдодог байгаа. Хайша, шүбгэ, зүүн, хурабша хадаа эхэнэр хүнэй гар үзүүрэй хэрэгсэлнүүд байһан юм.

Эхэнэр хүн унтари дэбдихэртээ ехэ анхаралаа хандуулдаг, һаналаа табидаг байгаа. Шэрдэгүүдээ элдэб янзын угалза хээнүүдээр гоёодог һэн. Эбэр хээ, үгышье гэбэл, хусын эбэр хээ, үүлэн хээ, уһан хээ гэхэ мэтээр урлан шэмэглэдэг бэлэй. Эдэнь бултадаа өөр өөрын удхатай байһан юм: эбэр хээ – ажана амгалан байдалай, һалбаран хүгжэлтын, ута наһа эдлэлгын, үүлэн хээ – аза жаргалай, ниигэм сэдьхэлэй, уһан хээ хүнүүдэй бата нэгэдэлэй, нягта жагсаалай гэршэ болодог. Эдээнһээ гадна, ондоо угалза хээнүүд байгаа: түмэн жаргалан, үлзы гэхэ гү, али бүтүү наһан, гал хээ, сахилгаан хээ, соёмбо гэхэ мэтэ зүйлнүүд өөр өөрын удхатай, һүлдэтэй. Эдэ бүгэдэнһөө гадна, гүн сэдьхэлэй, гүнзэгы ухаан бодолой һүлдэ тэмдэгүүд, бадма сэсэгэй дэльбэнүүд мүн лэ эд бараанай угалза хээнүүдтэ ородог байгаа бшуу.

“Тоонто” шуулган. Р-Н. Базаровай гэрэл зураг

Мориной һүүл, дэлһээр дүүргэһэн дэрэнүүд буряад айлда пудуушханууд болодог байһан юм. Дэрэ хадаа гурбалжан булангай дүрсэтэй гонзогор зүйл болоно. Үһөөрөө газаашаа элдэгдэһэн мориной арһаар нюур талыень гадарладаг байгаа. Заримдаа тэрэ сэмбээр, хилэнгээр гү, али зузаан бүдөөр бүрижэ хушагдадаг һэн. Дээгүүрнь таб, тоборюулганууд, зэд, сад болон мүнгөөр тобойлгон хэгдэһэн зүйлнүүдээр гоёогдодог бэлэй. Пудуушхануудайнь хоёр тала мүн лэ тоборюулгануудаар гоёогдодог, бэхилэгдэдэг байгаа.

Ороной дэрэдэ, һэеы гэрэй зүүн-хойто талада, гоёор шэмэглэгдэһэн эмээлэй үхэг, эдеэнэй үхэг, эргэнэг, ханзанууд (үхэг, абдар) дээрэ дээрэһээнь ябталан табигдадаг һэн. Бүлын хубсаһа хунар, гоёолто зүүдхэлнүүд, бусад үнэтэ зүйл эндэ хадагалагдадаг.

Тээ саанань, Хулгана жэлэй һүлдэтэй эгээл хүндэтэй газарта, тоохоон гү, али тусхай шэрээ дээрэ табигдаһан гунгарбаа соо Буддын шажанай бурханууд ба бусад зүйлнүүд һуулгагдадаг. Энэнь бурханай шэрээ, гунгарбаа гү, али мандал гэжэ нэрлэгдэдэг. Бурхан зурадаг урашуул тэдэниие гоёон шэмэглэдэг байгаа. Буддын шажанай дасан, дуган соо гуулингаар бүтээгдэһэн бурханууд, бүд болон саарһан дээрэ зурагдаһан бурханай дүрсэнүүд табигдадаг. Үе үе болоод лэ тэдэнэй урда зула бадараагдадаг, санзай уюулагдадаг, зэд гү, али сад тахилнууд (настанууд, үгышье һаа наһатанууд гэдэг) соо үргэлэй эдеэн табигдадаг юм.

Һэеы гэрэй зосоохи байдал

Саанань, мандалай саана, агнууриин, сэрэгэй буу зэбсэгүүд, хуяг дуулганууд табигдадаг. Түүрэг-монгол номо һаадагууд, годлинууд эдэнэй дунда байдаг һэн. Яһан, эбэр, шүрбэһэн, үйһэн болон бусад зүйлнүүдые тусхай ёһоор хатаажа, дабхаряа дабхаряагаар няагаад матажа, номо годлинуудые онсо гуримаар дархалжа бүтээдэг байгаа. Жэжэ гү, али томо амитанда агнуури хэхэ, сэрэгэй ябуулгануудта хэрэглэхэ, мүн зундаа, үбэлдөө барижа ябаха гэхэ мэтээр илгардаг һэн. Годли, һуршануудта яһан гү, али түмэр зэбэнүүд бүтээгдэдэг бэлэй. Годлинуудай иишэ тиишээ годирхогүйнь тула һүүлэйнь хоёр талада үдэнүүд няагдадаг байгаа. Годлинуудынь һаадаг, хэһэнэг соо хадагалагдадаг байһан юм. Хэһэнэг хадаа энхэ амгалан байдалай һүлдэ болодог һэн. Энэнь түрэ хуримай ёһололнуудтай, шэнэ бүлын мүндэлэлгэтэй нягта холбоотой байгаа. Гурим заншалай ёһоор басагата талын зүгһөө хурим түрэ хүтэлэгшэ һуршануудтай хэһэнэг баряад, хүрьгэнэй һэеы гэр руу ородог һэн. Тиихэдэнь хүбүүтэ талын түрэл гарал заншалта асуудал тэрээндэ табиха: “Юутэй ерэбэ гээшэбта?” Хүлеэгдэһэн харюу соностохо: “Хэһэнэгээр дүүрэн годлинуудтай, гэрээр дүүрэн һүнэһэ һүлдэнүүдтэй ерэбэбди”.

Модон һэеы гэр соо

Энэнь залуу айлай олон үхибүүтэй болохо байһые гэршэлһэн һүлдэ дүлгэ байгаа. Хэһэнэгэй дүүрэн, гоё һайхан байһанһаа шэнэ гэр бүлын үри саданар үнэр баян байха ёһотой гэһэн удхатай бэлэй. Һаадаг, хэһэнэг эрэ хүнэй талада үлгөөтэй байдаг. Һэлмэнүүд, хуйтай хутага мадаганууд, ехэ, бага жаданууд, хуяг дуулганууд, хасабша малгайнууд мүн лэ эндэ байдаг һэн.

Эрэ хүнэй ороной мухалайда мориной тоног зэмсэгүүд табигдадаг байгаа. Эдээн сооһоо буряадууд эмээлээ илангаяа хүндэлдэг байһан юм. Эмээл хоёр бүүргэтэй (урда, хойто).

Уран гартай дархан хуһанай үндэһөөр түнхижэ бүтээдэг һэн. Заһалай гоё эмээл хэдэн үхэрэй, мориной сэнтэй байгаа бшуу. Эдэ бүгэдэ эзэнэйнгээ ямар шадалтай байһые, ямар тушаал зиндаатай байһые элирхэйлэн гэршэлдэг бэлэй. Үндэр һайн бүүргэнүүдэй эрмэгүүд болон нюур талань мүнгэн гү, али мүнгэлмэл хабтагар түмэрөөр таблагдадаг юм. Гоё һайхан угалзатай тоборюулгануудаар шэмэглэгдэхэ. Эмээлэй хажуу талын далинууд мүн лэ гоёогдодог һэн. Эмээлэй бусад бүхы талань булгайраар гү, али хилэнгээр бүригдэхэ.

Түйсэнүүд, байлгасанууд

Дарамал угалза хээтэй, зэд садаар, мүнгөөр урлажа, гоёон шэмэглэгдэһэн үхэрэй арһан булгайраар бүтээгдэһэн дүрөөбшэнүүд һуудалайнь хоёр талада хэгдэдэг. Хазаар моритой хүндэ тааруу зохид байхынь тула һуудал болон дүрөөбшын дээдэ захые даруулан маюуза бэхилэгдэдэг һэн. Эмээлэй далинуудһаа газаашаа дүрөө дээгүүр гаргагдаһан түмэр ба сад дүрөөнүүд зузаан һураар барюулагдадаг байгаа.

Агта мориной нюрганда эелдэр зөөлэн, тааруу зохид байхынь тула эмээлэй досоо талада хэжэм бэхилэгдэдэг бэлэй. Нэгэ-хоёр тохом дэбдеэд, эмээлээ тохоод, далинуудтань барюулагдаһан хоёр уламые шангаар татадаг гээшэ. Эмээлэй урагша-хойшоо хүдэлхэгүйнь тула хүмэлдэргэ, хударгаар барюулдаг һэн. Эдэнэй газаа талань угалза хээтэй таб тоборюулгануудаар гоёогдохо.

Гоёлой эмээлһээ гадна, юрын талхи эмээл, мориной бусад тоног зэмсэгүүд, түбхын түрүүлэн хазаар ногтонууд, хумууд, шожоолхонууд, дугааг, шүдэр, тушаанууд, боожонууд, дээһэн ба һур мушхамалнууд болон бусад хэрэгсэлнүүд эндэ табигдаха. Сэхыень хэлэхэдэ, юрэнхыдөө эдэ тоног зэмсэгүүд дэлхэйн бусад арадуудай хэрэглэдэг зүйлнүүдһээ илгаагүй һэн.

Буряад зоной морин эрдэниин гоёлой хазаар онсо шэнжэтэй байһан юм. Хазаарынь хоёр жолоотой байгаа: бүтүү болон ута. Бүтүү жолоогоороо мориной ама татадаг, ута жолоогоороо агта хүлэгөө сэргэдэ уядаг һэн. Мориной хазаарай үргэн доогуурхи һагалдарга, нарба дээгүүрхи татуурга һабхаг сасагуудаар шэмэглэгдэдэг юм. Юрэнхыдөө хазаар зэд болон мүнгэн тоборюулгануудаар гоёогдодог байгаа.

Һэеы гэрэй досоо талань буряад зоной һуудал байдалда тааруу зохид байһан юм. Олон зуугаад, мянгаад жэлэй туршада нилээд хубила хубилһаар, һэеы гэр мүнөөнэй түхэл хэлбэридэ оронхой гээшэ. XIX зуун жэлэй хоёрдохи хахадта – XX зуун жэлэй түрүүшын хахадта болоһон хубилалтанууд гол түлэб һэеы гэрые гэрэлтүүлгэдэ, дулаасуулгада, шалада, бараа хогшолдо хабаатай байба. Ори ганса тоонын орондо үүдэнэй хоёр талаар орой дээрэнь хоёр багахан сонхо хэгдэдэг болобо. Түрүүшээр сонходонь үлеэжэ хатаагдаһан сууха татагдадаг байһанаа хожомоо шэл һуулгагдадаг болоһон юм. Үгы гэбэл, үүдэн үрхэ хоёрой хоорондо үһээһээ шэлтэй дэн үлгэгдэдэг болоо һэн. Һэеы гэрэй шала газараараа байдаг һаа, хойшодоо модон шала дэбдигдэбэ.

Үхэг, амһартанууд

Модон шала урагша-хойшонь түхэреэлүүлэн табигдадаг һэн. Дундань, гуламтын һуурида, хооһон газар үлөөгдэдэг байгаа. Түрүүлэн түмэр, хойшодоо хирпиисэ пеэшэн баригдадаг болоһон юм. Пеэшэндээ түмэр хоолой табихадань, утаа уняар гарахаяа, эһэ тортог татахаяа болижо, үрхэеэ ходо нээлгэтэй байлгаһанай үлүү боложо, гэр байрань дулаагаа газаашань табихаяа болёод, буряад зоной һуудал байдалые улам болбосон түхэлтэй болгоо һэн.

Һэеы гэрэй юрэнхы шэнжэ шанарые һайжаруулха талаар хэгдэһэн эрид хубилалтанууд досоохи бараан болон аяга амһартада горитой нүлөө үзүүлээ. Тиигэжэ хогшол бараан ба аяга амһарта тад ондоо болгогдожо, олон зуун жэлэй ёһо заншалдашье нүлөөлөө.

Гэрэл зурагууд: Н. Цыремпилов

Һэеы гэрые нара һалхинһаа, бороо хураһаа хамгаалхын тула үндэһэн угалза хээгээр шэмэглэгдэһэн брезент бүреэһэн хушалта дээгүүрнь татагдадаг болонхой. Эдэ бүгэдэ монгол угсаата арадуудай гэр байра барилгада тон шэнэ зүйл гээшэ.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ