ҺЭЕЫ ГЭР ЯМАР ХУБИНУУДҺАА БҮРИДЭДЭГ БЭ?

Буряадуудай һэеы гэр модон армаг торхонууд болон һэеы хушалтануудһаа бүридүүлэгдэдэг. Һэеы гэрэй ехэ багань, үндэр набтарынь ханануудай тооһоо дулдыдадаг юм. Эшэгы гэрнүүд дүрбэ-табаһаа эхилээд, арба-арбан хоёр хүрэтэр ханатай байдаг. Ханануудайнь тооһоо гэхэ гү, али иимэ гэрэй хэмжээнһээ эзэдэйнь ямар байдалтай байһаниинь тодордог һэн. Зургаа-найман ханатай һэеы гэр дунда зэргын гэхэ гү, али жиирэй хэмжээнэй гэжэ тоологдодог. Шанга шадалтай малшад иимэ гэрнүүд соо ажаһуудаг байгаа. Дүрбэ-таба гү, али арба-арбан хоёр ханатай гэрнүүдэй эзэд хэд байгааб гэхэдэ, үгытэйшүүл болон баяшуул.

Тооно тодхожо байна

Тусхай ёһоор бэлдэгдэһэн дүрбэн булантай гү, али жолбогор хуһан модоор, үшөөһөөр хананууд үдэгдэдэг байгаа. Матажа бүтээгдэһэн модод һарьмай арһан үдээреэр бүхэлэгдэдэг юм. Иимэ хананууд агшаха, һунаха аргатай байдаг дээрэһээ зөөдэлдэ таарамжатай. Нэгэ ханада 22-30 модон ородог. Эдэнэй утань 170-190 сантиметр болодог. Ута мододынь дундуурынь табигдадаг. 20-30 сантиметр богони мододынь захаарнь үдэгдэдэг.

Һэеы гэр барихадаа гү, али хабсархадаа, түрүүлэн үүдыень табидаг юм. Үүдэниинь 95 сантиметр үргэнтэй, 140 сантиметр утатай (үндэртэй) байдаг. Досоо талань 75 сантиметр үргэнтэй, 120 сантиметр утатай (үндэртэй). Монгол угсаата бүхы арадуудта гэрэй үүдэн онсо шэнжэтэй, һүлдэ тэмдэгтэй гэхэ гү, али нара һарын ябадалтай, шажан мүргэлэй удхатай холбоотой байдаг гээшэ. Һэеы гэрэй үүдэн урагшаа, халта зүүн-урагшаа харуулан табигдадаг һэн. Тиихэдэ ханануудынь үүдэнтэй адли үндэртэйгөөр хабсаргагдадаг юм. Зүүн талын түрүүшын ба баруун талын һүүлшын хананууд үүдэнэй хажуу талын можонуудта няалдуулан табигдадаг. Удаань түхэреэлүүлэн табигдаһан, уяагаар бэхилэгдэһэн хананууд дээдэ болон доодо захаһаа 30 сантиметрэй зайтайгаар дээһэн ооһороор (уути) газаа талаһаань татажа уягдадаг. Эдэ ооһорой үзүүрнүүд үүдэнэй можонуудта бэхилэгдэһэн түмэр сахаригуудта (гарьханууд) оруулагдажа, бэлэхэнээр тайлдадаг татамал тоонтоор гэхэ гү, али буряад зангилаагаар уягдадаг.

Хана үдэжэ байна

Дүршэл шадабаритай ханын дархашуул тусхай түхеэрэлгэ дээрэ ханын мододые матадаг юм. Тиихэдэнь эдэ мододынь адли түхэл маягтайгаар матагдажа хатаагдадаг һэн. Ханануудаа тодхожо табиһанай һүүлээр утаанай гараха тооно тодхогдожо, уняануудаар барюулагдадаг юм. Тооно хадаа 10 х 3 сантиметрэй хэмжээнтэй хуһан модоор хэгдэһэн сахариг болоно. Тэрэ хажуу талаараа уняагай тоогоор гаргагдаһан нүхэнүүдтэй, эдэ нүхэнүүдынь 2-3 сантиметрэй хэмжээнтэй. Уняагай оруулагдаха нүхэн 20-30 градус һөөлжүүгээр үрэмдэгдэдэг. Бата бэхи байхын, мүн мүргэл ёһолол бүтээхын, наранай элшэ туяагаар саг тодоруулхын тула тооно хүндэлэбшэ мододоор бүхэлэгдэдэг байгаа. Эдэнэй нэгэниинь эгээл тэгэн дундуурнь баруулжаа – зүүлжээ татагдадаг һэн. Тэрэнэй хэмжээн үүдэнэй үндэртэй тон адли байха ёһотой. Хоёрдохи хүндэлэбшэнь сахаригай радиусай утатай адли сэхэ хойшоо татагдадаг. Сахаригай хахад хубиие гурбан газарта хубаажа татагдаһан модод дааган хүндэлэбшэнүүд гэжэ нэрлэгдэдэг.

Монсогоршуу түхэлэй уняанууд дээдэ таладаа нарибтар үзүүртэй, доодо захадаа нариихан бүтүү ооһортой (бүгэлдэргэтэй) байдаг. Тиин нарибтар үзүүрыень тоонын хажуу талын нүхэнүүдтэ угладаг, бүгэлдэргөөрнь ханын досоо талын дээдэ үзүүртэнь шагтагалдаг. Уняанууд сасаржа байһан гэрэл туяадал адлирхуу юм. Тооно юрэнхыдөө шала дээрэһээ 230 сантиметр үндэртэ тодхогдодог. Ханын тооһоо уламжалан уняагай тоо 50-60-һаа 130-180 хүрэтэр олошоруулагдадаг байгаа.

Уняа уняалжа байна

Гэрэй торхо өөһэдын сохижо дараһан элдэб хэмжээнтэй, ондо ондоо түхэл хэлбэритэй, онсо өөрын уг зорилготой һэеынүүдээр бүрхөөгдэн хушагдадаг. Ханануудтань ута гонзогор гурбан һэеы (туурга) татагдадаг, дээдэ захань багаханаар уняанууд дээгүүр гарадаг. Туургануудай ооһор ханануудай дээдэ захада уягдадаг. Хахад дүхэригэй түхэлтэй дүрбэн һэеыгээр гэрэй орой хоёр дабхараар хушагдадаг. Тиихэдэ энэ һэеыгэй доодо захань забаг, дээдэ талань дээбэри гэжэ нэрлэгдэдэг. Багаханаар нугалагдаһан туурга дээгүүр татагдаһан дээбэринүүд бороо хураһаа, шииг нойтонһоо хамгаалдаг юм. Дулаан болгохо, һэрюу оруулха зорилготой нариихан, ута хоёр һэеы (хаяабша) доодо захаарнь татаад, ооһороор уядаг. Жэлэй дүрбэн сагһаа, сагай уларилһаа дулдыдажа, хаяабшануудаа абадаг, тоходог гэхэ гү, али һэхэдэг, буулгадаг байһан гээшэ.

Тэбхэр һэеыгээр (150х150 сантиметр) тоононь бүрхөөгдэн хушагдадаг. Энэнь үрхэ гэжэ нэрлэгдэдэг. Үрхэ һэхэдэг, буулгадаг хоёр дээһэн ооһор гэрэй оройһоо унжажа байдаг. Һэеы гэрэй бүхы хушалтанууд нариихан дээһэн уялаагаар (зэг) хүбөөлэгдэдэг. Һэеы гэрэй торхоор туургануудые, дээбэринүүдые, хаяабшануудые тохоһоной һүүлээр мориной һүүлээр, дэлһээр томогдоһон гурбан бүһэлүүрээр тойруулан уягдадаг гээшэ. Оройн хушалтанууд хоёр-хоёр дээһэн ооһороор һөөлжүүгээр хэрээһэлүүлэн татагдаад, оёортонь хүндэ шулуунууд шагтагалан уягдадаг һэн.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>