Цыденова Ханда Гунсыновна,
Багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлгын
институдай мэргэжэлтэн
Ивахинова Янжима Цыдендамбаевна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат
 
ҺУРАГШАДАЙ НАЙРУУЛГАДА
РЕЦЕНЗИ ЯАЖА БЭШЭХЭБ?
 
Хүтэлбэри
 
    Найруулганууд элдэб түхэлэй байдаг. Темэдээ тааруулаад, түсэбөө эбдэнгүй, зохёохы арга боломжоёо хурсадхан, найруулгадаа уран хурса түхэл олгожо болохо. Найруулга – бэшэг, рецензи, зураглал, сасуулга, уянга г. м.
    Буряад литература заалгада һурагшадай найруулганууд соо багшын рецензи ямар һуури эзэлнэ гээшэб? Һурагшын сочиненидэ багшын һанамжа тон хэрэгтэй. Өөһэдынгөө творческо ажалда һурагшад хадаа багшанарһаа үндэһэ баримтатай сэгнэлтэ хүлеэдэг бшуу. 
    Найруулгын таһалгаряагүй ябасын дадалнуудые нарижуулхада гол юумэн гэбэл: һурагша хадаа багшын һанамжаар (зүбшөөлөөр) зохёоһон текстээ заһажа, шэнэ текстээр хүдэлхэдөө, тэрэнээ хараадаа абаха шадабаритай болоно.
 
Багшын рецензи иимэ 2 ондоо янзатай
 
Дүнгэй рецензи
    Дүнгэй найруулгада табигдаһан сэгнэлтын үндэһэ баримтанууд, Энэ хадаа гансашье һурагшада хабаатай бэшэ, харин энэ мэдээсэлээр һонирхоһон хүн бүхэндэ (гэртэхиндэ, һургуулиин администрацида, медальна шалгалтын комиссида г.м.) хэрэгтэй.
 
Һургаха рецензи
    Һурагшын мүнөө дээрээ бэшэжэ байһан найруулгада хабаатай. Гансал найруулгын авторта хандуулагдана. Табигдаһан сэгнэлтэ тайлбарилагдажа, текстээр хүдэлхэдэнь, һайжаруулха зүбшэлнүүд үгтэхэ ёһотой.
 
 
Багшын рецензиин байгуулга
 
    1. Поля дээрэ тусхай тэмдэгүүд (найруулгын ехэ тааруу, урагшатай газартань тэмдэг).
    2. Бүхы найруулгада сэгнэлтэ: сочинени гол бодолтой гү? Гол бодолынь бэелүүлэгдээ гү?
    3. Найруулгын удхын, түлэбэй анализ ба сэгнэлтэ:
    Һурагша хадаа найруулгынгаа темэ, гол бодолые ойлгоно гү? Хэр зэргэ гүнзэгыгөөр, дүүрэнээр тэрэнээ элирүүлэн гарганаб?
    · Найруулгын композици тааруу гү? Найруулгын материал хойно хойноһоонь холбогдоһон гү?
    · Найруулгын гол хуби баталагдажа харуулһан гү? (Һурагшын хэрэглэһэн баримтануудай анализ).
    · Һурагша зохёолойнгоо текст һайн мэдэнэ гээшэ гү? Фактическа алдуунууд гаргагдана гү? Хэр зэргэ, зүбөөр, болохотойгоор цитатануудые хэрэглэнэб?
    · Һурагшад хэр зэргэ хэлэнэй уран һайханай аргануудые хэрэглэнэб? (Тэдэнэй уран хурсые, олон янзые сэгнэлтэ). Найруулга соо хэлэлгын болон стилистическэ алдуунууд бии гү?
    4. Һурагша – авторай литературна хүгжэлтэдэ энэ сочинени ямар һуури эзэлнэб?
    5. Найруулгын һайн талануудые заатагүй тэмдэглэхэ.
    6. Һурагшын мүнөө бэшэһэн ажалаа нарижуулхадань ба удаадахи найруулгануудаа бэшэхэдэнь үгтэхэ зүбшэл – рекомендаци.
 
Һургаха рецензиин алгоритм байгуулга
    Сочинени уншаад, бүхы талануудһаань сэгнэхэ (Багшын рецензи хара).
    Рецензиингээ текстдэ энэ һурагшадал, энэ найруулгадал шухала, тон хэрэгтэй зүйлнүүдынь оруулха:
    · найруулгын текстээр хэрэгтэй комментари, зүбшэлнүүдые поля дээрэ гаргаха;
    · Рецензи хадаа һурагшада хабаатай гэжэ һанаха;
    · Найруулгын һайн талануудые тэмдэглэхэ.
 
Бүхы сэгнэлтэ, һанамжа
    · заатагүй һурагшада хандаса;
    · һайн сочинени, һонин, бодомжотой, бодомжогүй, тоолхотой, мүртэй, ойлгомжогүй, эхи захагүй, бодолтой, бодолгүй. «Найруулга+шанарта тэмдэгэй нэрэ» гэһэн холбуулал хэрэглэжэ боломоор.
 
Рецензиин гол хуби
    · Глаголой 2-дохи нюур хэрэглэхэ: тайлбарилнаш, сасуулнаш, бодомжолногүйш, бодожо үзэнэгүйш, хараада абанагүйш г.м.
    · Глаголой үнгэрһэн саг, нэгэнэй тоо, 3-дахи нюурай глагол: тайлбарилагданагүй, хэрэглэгдэнэгүй г.м.
    · Хэлэһэн хүнэйнгөө мэдэрэл харуулһан оролто үгэнүүд: харатайл, талаан болоходоо, баярлаһандаа, лабтай, дамжаггүй, ёһотой, хэлсээнгүй, критигэй һанамжаар, минии һаналаар, нэгэдэхеэр, хоёрдохёор, һүүлэй һүүлдэ, нэн түрүүн, тодорхойлбол, тэрээнһээ гадна, жэшээнь, ойлгоногши, ойлго, хэлэхэдэмнай, хэшээгыт, тухайлхада г.м.
    · Хүлеэгдэһэн тобшо причасти (краткие страд.): логиконь алдагдаа, алдуу гаргагдаа, тобшолол хэгдээ.
    · Шанар харуулһан (качественные) наречи: һайн, муу; гүнзэгы, анхаралгүй, хайша хэрэгээр, заримдаа, хаа яа г. м.
 
    Һурагшадта үгтэхэ зүбшэлнүүд
    · Тайлбарила, бодоод үзэ, дууһа, гүнзэгырүүлэ, зайлуула, заһа г.м.
    · Юрын (риторическа) асуудалнууд: Юундэ стиль хараадаа абанагүйбши? Минии зүбшэлнүүдые юундэ анхарнагүйбши?
 
    Дүнгэй рецензиин алгоритм байгуулга
    1. Шухала юумэн:
    · Рецензиин бүхы гол байгуулгын хубинуудые, баримталга оруулха.
    · Заатагүй найруулгын һайн талануудые заажа үгэхэ.
    Бүхы сочиненидэ сэгнэлтэ
    2. Сочинениин темэ (гол бодол):
    · Зүбөөр, гүнзэгыгөөр тайлбарилагдаа (геройн бүхы онсо шэнжэнүүдынь тэмдэглээтэй . . , гол конфликт зүбөөр найруулжа бэшээ... г.м.).
    · Ойлгонхой, тиигэбэшье хүсэд дүүрэн тайлбарилаагүй (юрэ нэрлээтэй.., тэмдэглэгдээгүй.., заагдаагүй.., гансал нэгэ асуудалда анхарал хандуулагдана г.м.).
    · Тайлбарилагдаагүй (гол... заагданагүй, геройн характеристикэ үгтэнэгүй, анализ үгы – гансал юрэ хөөрөөн; шухала проблемэнүүд юрэнхы дээрээ харуулагданагүй).
    · Ойлгогдоогүй (терминүүдээ худхана.., зохёолойнгоо текст мэдэнэгүй, зохёолойнгоо гол удха ойлгоногүй, авторай позици, зорилго ойлгоногүй.
    · Ойлгонхой, тиигэбэшье халирхайгаар, дээхэнүүр тайлбариланхай (юрэ нэрлэн тоолонхой.., тобшолол хэгдээгүй.., гансал газаа талань заагданхай.., конфликтын гансал нэгэ талань харагданхай.., геройнуудай зан абариинь шалтагаан элирүүлэгдээгүй.., авторай позици бэлэн аргаар ойлгуулагдана г.м.
    · Темэнь үндэһэ баримтагүйгөөр үргэдхэгдэнхэй (бага болгоһон). Найруулгын автор гансал... харана, ... юрэ... тоолоно.
    З. Сочинениин композици:
    Оролто үгэ
    Гол хуби
    Түгэсхэ.
    4. Шууд сэхэ, хойно хойноһоонь холбоһон найруулга:
    Бодомжын логико таһархай: түрүүшээр юун хэлэгдэнэб гэбэл.., һүүлээрнь...... эдэ зүйлнүүдһээ тобшолол хэхэ шухала... Һанал бодол юрэл мэдүүлээтэй.., тиибэшье хүгжэгдөөгүй.., автор бодомжоёо зүбөөр найруулна... г.м.
    5. Баримталаатай (баталан харуулаатай):
    Зохёолой композициин бүхы зүйлнүүд текстээр баримталагдана... дурадхагдаһан жэшээ.., тезисые баталнагүй, бодол баримтагүй, баталалга хооһон үгэтэй.
    6. Текстэеэ мэдэсэ:
    Автор текстээ ехэ һайнаар мэдэһэнээ харуулна: зохёолой эпизод дурадхагдана.., эпизодойнгоо удха буруу болгоо.., энэ герой сценэдэ хабаадаагүй.
    7. Цитировани:
    Цитатанууд хадаа зүбөөр, ёһотой хэмжээн соогоо хэрэглэгдэнэ.., цитатын удха ойлгогдоно.., бодолоо баримталхын тула цитата хэрэглэжэ болохо байгаа.
    8. Хэлэн:
    Сочинениин хэлэн хурса, зүб. Сочинениин стиль темэдээ таарамжатай, хэлэниинь баян.
    9. Хэлэлгын, грамматическа, орфографическа, стилистическэ алдуунууд поля дээрэ гаргагдадаг. Алдуунуудай бултанайнь тоо рецензиин һүүлдэ харуулагдадаг.
    10. Һурагшын литературна хүгжэлтэдэ энэ сочинениин удха:
    Урдахи ажалнуудһаа яһала дээрэ болоо; урдахи сочинениин алдуунууд усадхагдаа. Энэ сочинениин жанр авторта хүшэр... г.м. Һуралсалдаа эгээ ядалдадагшье һурагша сочинени бэшэхын тула часһаа бага бэшэ саг гээдэг гээшэ. Харин оролдосотой, бэрхэ һурагша материалаа бодомжолжо, бэдэржэ хэдыхэн үдэрэй туршада найруулгаа бэшэдэг. Рецензи бэшэлгые һайнаар мэдэжэ абаһан багша хадаа рецензиие хэдыхэн лэ минута соо бэшэжэ шадаха байна. Зүгөөр һурагшадайнь хүдэлмэри тодорхой һайнаар, баримтатайгаар шэнжэлэгдэхэ болоно. Тиин багшын энэ ажал шабинарайнь хүгжэлтэдэ, амжалтада үнэхөөрөө зорюулагдаһые баримтална. Орёо хүндэ энэ ажал – һурагшын найруулга амжалтатай һайн байһай гэжэ багшань үнэхөөрөө анхаралаа табина. Багшын зохёоһон ямаршье текст – үхибүүдэй һажаахада ёһотой жэшээ болохо зэргэтэй.
    Эдэ бүхы бэлэдхэлэй һүүлээр найруулга бэшэлгэдээ оронобди. Бэлэдхэлэй алишье шатада анхарал муу хандуулһан гү, али тоонгүй орхиһон байбал, ажал хүдэлмэриинтнай бүтэсэ һуладаха. Тиимэһээ найруулга бэшэлгэ гээшэ ёһотой зохёохы шанарай ажал гэжэ ойлгохо шухала. 

гаршаг