Ивахинова Янжима Цыдендамбаевна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат
 
ТЕМЭ: Х. НАМСАРАЕВАЙ “ҮҮРЭЙ ТОЛОН” ГЭҺЭН РОМАН СОО
ЗУРАГЛАҺАН ЁҺО ЗАНШАЛНУУД
Уран зохёолой хэһэгэй шүүлбэри

8-дахи класс
 
Зорилго: Х. Намсараевай “Үүрэй толон” гэһэн романай 1-дэхи хубиин 15-дахи бүлэгэй удха һурагшадай хэр зэргэ ойлгоһыень шалгаха.
Һурагшадта Х. Намсараевай прозын уран һайханайнь өөрсэ онсо шэнжые өөһэдтөө нээхыень туһалха; зохёол соохи арадай аман зохёолой ёһо заншалнуудай үүргэ, геройнуудай мэдэрэл, һанаа бодол найруулан харуулха шадабари элирүүлхэ.
Зохёол соо арадай ёһо заншалай эзэлһэн һуури, удха шанар элирүүлхэ (I-дэхи хуби, 15 бүлэг).
Хүгжөөлгын: Уран зохёолой хэһэг шүүлбэрилхэ дадалынь хүгжөөхэ; теоретическэ ойлгосонуудые дабталга: композици, уялдуулагша (завязка), үйлын хүгжэлтэ, эршэдэлгэ (кульминаци), түгэсхэгшэ (развязка)), образ байгуулха уран арганууд, психологизм; уран зохёолой эшэ үндэһэн буряад арадай үнэншэмэ ажабайдал.
Хүмүүжүүлгын: Х. Намсараевай зохёохы намтараарһурашадые һонирхуулха (зохёол уншаха һонирхолыень хүгжөөхэ), арадайнгаа үгэдэ, ёһо заншалдаа гамтайгаар хандаха.
Методическа арганууд:
Хөөрэлдөөнэй элементнүүдтэй текстын анализ, опорно схемэнүүдээр ажал, бүлэг соо өөрын хэһэн шэнжэлэлгын ажал.
Хэрэгсэлнүүд: “Буряад хэлэн” гэһэн сахим һураха ном, www.nomoihan.org.
Хэшээлэй түхэл: Интегрированннэ (буряад литература ба үндэһэн ёһо заншал, уран зураг).
 
Хэшээлэй ябаса
 
Оролто үгэ
15-дахи бүлэг сооһоо арадай ёһо заншал зураглаһан хэһэг ологты. Тодорхойлбол, түрэ найрай гурим, ёһололнууд. Энэ абаһан хэһэгүүдтнай уран зохёолһоо абтанхай гэжэ баталагты.
Бүлэгөөр хүдэлмэри
Х. Намасараевай “Үүрэй толон” гэһэн романай 15-дахи бүлэг сооһоо...
 
1. Багшын оролто үгэ
 
Түсэб
1. Х. Намсараев – арадай зан заншал шэнжэлэгшэ.
2. Арадай ёһолол гуримуудай удха, тэдэниие уран зохёол соо зураглалга.
3. Х. Намсараевай хэлэнэй уран арганууд.
 
2. Даабаринууд
 
1 бүлэгэй  даабари. Х. Намсараевай “Үүрэй толон” гэһэн романай хэһэгэй шүүлбэри үнгэргэхэдөө, эдэ даабаринуудые ажалайнгаа хүтэлбэри болгохо.
1. Романай 15-дахи бүлэг сооһоо Доржын Гүнжэдэй хурим нааданай гурим ёһололнуудые илган тодорхойлхо.
2. Басаганай нааданай (хуримай) ёһололнуудые удаа дараалуулан дэбтэртээ тэмдэглэхэ.
3. Бүримдүүлһэн, согсолһон ёһо заншалнууд уран зохёолой хуби гэжэ баталха:  үгтэһэн хэһэгэй (микросюжет), хэһэгэй байгуулга (композици), уран зохёолой хэлэн, хэлэнэй уран арганууд.
4. “Үүрэй толон” гэһэн романай удха гаргалгада энэ хэһэг хэр нүлөөлнэб?
2-дохи бүлэгэй даабари.
Ниитэ-толилолгын стиль.
Электронно ном соо үгтэһэн “Түрын хүндэ”, “Мартагдаһан заншалнууд” г.м. статьянуудай удхаар Х. Намсараевай зураглаһан ёһо гуримуудтай сасуулан харуулха.
Зохёол соо зурагдаһан ямар ёһололнууд тухай нэмэри ойлгосо үгэжэ шадахабта, жэшээлэн харуулагты.
 
 
Ёһо заншалнууд Авторай тодорхойлолго
1. Урагуудай угтамжа (нара буляалдаан)
2. Тэмээ бэдэрээшэн
3. Галтай сусал, сагаатай шанага
4. Дэрэ буляалдаан
5. Бэриин хэшэг
6. Хоёр эжынэрэй хадагаа андалдаха ёһо
 
 

Жэшээ болгон, 1-дэхи бүлэгэй түлөөлэгшэ али нэгэн ёһолол Х. Намсараевай зураглаһаар уншана. 2-дохи бүлэгэй түлөөлэгшэ энэл ёһолол статьягай удхаар тобшолно.

“Тэмээ бэдэрээшэн”
Х. Намсараевай бэшэһээр
Тэмээнэй һураг эндэ гү?
Тиимэ гэнэл даа.
Зай, тиигэбэл оруулха болоолто даа. Тэндэ болбол айл соогоо алдартай, арад соогоохүндэтэй, Аюша гэдэгэй тэмээн һүрэгһөө гурбан жэлэй саана алдагдаһан шэрээ хоёр бүхэнтэй, шэрүүн һайхан зогдортой энгин хара тэмээ бэдэржэ ябанабди. Һурагта тэмээмнай һурагаараа, зүһэтэ тэмээмнай зүһөөрөө бии гээшэ гү?...
“Тэмээ бэдэрээшэн”
(Сэсэгма Цыбиковагай бэшэһээр)
Энэ тэмээ бэдэрэлгэнэй удхань иимэ юм: эртэ сагта холо газарһаа бууһан урагууд эндүүржэ, ондоо түрын газарта бууһан юм, тиимэ дээрэһээ тэмээ бэдэрээшэн гээшэбди гэжэ таабари үгөөр ёһото бууха газараа баталжа олохо гэһэн урагуудай туршуул юм.

 Энэ жэшээгэй удхаар өөһэдын тобшолол гаргагты. Уран зохёолой, ниитэ – толилолгын стильнүүдэй шэнжэнүүд.

 
3. Буряад түрэ уран зураашадай бүтээлнүүд соо
 
Уран зохёол соо зураглагдаһан үйлэ хэрэгэй бүри эли тодо болохын тула 3-дахи бүлэг электронно ном сооһоо уран зураашадай буряад түрэ тухай бүтээлнүүдтэй нүхэдөө танилсуулха.
а) Ц-Ж. Сампилов                                       И.Налабардин
“Хори буряадуудай түрэ хурим”                 “Хуримай басага үдэшэлгэ” 
 
б) “Уран һайханай дээжэһээ”                
 
      Багшын анхаралда
 
Зурагаар яажа зохёол бэшэхэб?
в) Эндэ үгтэһэн  асуудалнуудые хараадаа абан, сээжэ хөөрөө (эдэ зурагуудай удхаар) бэлдэхэ.
г) Х.Намсараевай “Үүрэй толон” гэһэн романай 15-дахи бүлэг соо үгтэһэн түрэ хуримай ёһололнуудай зураглалнуудые Ц-Ж. Сампиловай, И. Һалабардинай бүтээлнүдтэ тааруулагты.
(Романай текст сооһоо зурагта удхаараа таараһан зураглал оложо, зураг “дуугаруулха”)
 
4. Тобшолол
 
Арад зоноймнай хэр угһаа хойшо сахижа ябаһан һайхан заншал буряад түрэ найр ямар зохёолынь тодоор зураглааб?
Зураг (шэрэ будагаар)
Зохёол (сюжет, образ г.м.)
Статья (баримта, жэшээ)
Мүнөөдэрэй хөөрэлдөөнһөө өөһэдтөө шэнэ юу мэдэжэ абаабта?
Харюугаа хүгжөөн хөөрэгты.
Тобшолол гаргагты.
Мүнөө үеын залуушуулда түрэ найрай үреэл-хүсэл хэлэхэ гээ һаа, ямар үреэлнүүдые, ямар оньһон үгэнүүдые зорюулан хэлэхэ байнабта?
Туһа болгон, электронно номой “Ёһо заншал” хубиһаа “һайндэрнүүд” гэһэн бүлэгтэ ороод, “амаршалганууд ба үреэлнүүд” гэһэн темэдэ хандагты.

гаршаг