1. Тобшой хүгшэн эшэгы гэрэйнгээ үүдэндэ һуужа, хониной олон арһа мушхана. Мархансайнда табин арһа элдэхэ болоһон юм. Арбан арһа гараа холотороо элдэжэ элдэжэ, торгон зөөлэхэн болгоод эльгээхэдэнь, «муугаар элдэгдээ» гэжэ Мархансайтан гэдэргэнь эльгээгээ.

2. Чулуун–Батын ябалган дээрэ ехэхэн арсалдаан болоһон юм. Тэрэ хүбүүнэй хүгшэн эхэнь үһыень досоошонь урбуулжа оёһон мухар хүнжэл город абаашахыень Чулуун-Батада үгэбэ.

3. Тоһото өөрөө тамхиншаншье һаа, хүнэй татаһан тамхинай утаанда тэсэдэггүй заншалтай байгаа. Мүнөө Дугарай урдаһаа юушье дуугарха аргагүй, нэгэ улайжа, нэгэ сайжа һууха зуураа «энэ эгээ яаһандаа иимэ һэнгэргүй болоод ерээ гээшэб?» гэжэ сэдьхэнэ».

4. – Би — Талын Бүргэдби, — гээд, би урагшаа гурба алхаад, зогсошобоб. Минии хойноһоо бэшэмнай баһа урагшаа гурбан алха хээ. Бултанаймнай нюдэн ялалзажа, фашистнуудые сүмэ харахаар хүсэһэндэл, муухай нюурнуудыень зэбүүнээр шэртэнэбди.

 

а) Тэрэ хорёо соохи гэр соо жараад наһанай, бага зэргэ буурал боложо байһан толгойтой, тарганшаг маряатай, хулганаа һүүл боложо ябаһан гэзэгэтэй, эрбэн шэрбэн һахалтай, бэлсэгэр улаан нюдэтэй, бэлхэгэр шара улаан шарайтай, анхандаа бэеэр ехэ һайн хүн аад, арбаад жэлэй архида ехэшэг ороһон дээрэһээ һуларуу бэетэй, үбгэрүү шарайтай болоһон хүн, хүнжэлһөө һая бодоод, газаалжа ерээд, нюур гараа угаагаад, хуушан хүхэ торгон дэгэлээ нюсэгэн бэедээ нэмэржэ, гэдэһээ эльбэжэ, хоймортоо һууна.

б) Тосхоной газаа, тээ ой соо, нюуса харуулда табигдаһан партизан үдэшын боро хараанаар нэгэ һэжэглэмээр хүниие – үдхэн хара һахалтай, эндэ тэндээ далба хүүрэ татуулһан хубсаһатай, хуушанай бердаанха үргэлһэн дүшөөд наһанай буряадые бариба. Харуулшан партизан тэрэнэй хүндэ харасатай хүйтэн шара нюдэ харан гэхэдээ, заригад гэжэ абаа һэн хаш. Ёһотойл дайсан харша хүнэй шэлүүһэн шара нюдөөр тэрэнь урдаһаань гэтэшоод байба ха. Хорото дайсан досоохи хорондоо диилдэжэ, бэеэ барижа шадангүй, эжэлүүдгүй бэеэ мэдүүлжэрхиһэн бололтой. Тэрэ хүн Улюкчиканһаа ябаһан ангуушанби гэжэ хэлэбэ. Теэд Бүргэд–Иван тэрэ «ангуушаниие» таняа һэн.

в) Галай зүүн талада тэбхэрхэн ноорхой һэеы шэрдэг дээрэ үмхи түлеэнэй утаа хабшажа, нулсаран болоһон нюдэтэй шэнгэршэһэн буурал үһэеэ шэхэнэйнгээ хойгуур доошонь шодойтор гүрэһэн, һуудал тушаагаа хахаршаһан, уужагүй, хүхэ бүд гэргэн дэгэлтэй, жараад наһанай, бага бүхэтэршэг болоһон һамган, хүл гар муутай болоһон янзатай, бодохо һууха бүреэ ах-ха, ёх-хо гэнэ.

г) …гээшэ набтаршаг аад, багжагар сула бэетэй, үлүү дутуу зангүй, сэхэ шулуун, боро мүрэй хүн бэлэй…Үнэндөө … гэжэ нэрэтэй болобошье, нютагаархиниинь үбгэ эсэгынь нэрээр … гэлсэдэг байгаа. Нютагаархиниинь томоотой хүн гэжэ тоолодог бэлэй.

 

2.

а) Буряадуудай угай болон түүхын бэшэгүүдые бэшэһэн сэхээтэдые нэрлэгты.

б) «Нюуса тобшо» гэһэн зохёол хэды ондо бэшэгдээб?

в) Б. Барадинай ямар зохёол соо хори-буряадуудай түлөөлэгшэнэр I-дэхи Пётр хаанда ошооб?

г) Х. Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай академическэ драмтеатрай директорые нэрлэгты.

д) “Талын дуран” гэһэн зурагай авторые (уран зурааша) нэрлэгты.

е) “Ангирай гуниг” гэһэн зохёолой авторые нэрлэгты.

 

3. Э-Х. Галшиевай “Бэлиг-үүн толи” гэһэн зохёолһоо хэһэг дурадхагдана. Энэ зохёол ямар жанраар бэшэгдээб?

1

Зунай сагай булжамуур мэтэ

Эртэ бодогты.

Хүнэй энэ наһанай ута

Үбэлэй үдэр мэтэ.

I-дэхи даабари: Уран шүлэгэй анализ хэгты.

 

 

Элдин сагаан дэлхэй дээрэ

Элүүр энхэ, солбон солгёон,

Этигэл дүүрэн, хүсэн түгэс

Ажаһууха

Арюухан лэ!

Дуулим талынгаа һайханиие

Дуулан, магтан,

Жабхалантайб,

Жаргалантайб!

Элдин ногоон дэлхэй дээрэ

Эмниг хүлэг хазаарлажа,

Эрын соло дээшэнь үргэн,

Ажаһууха

Арюухан лэ!

Дуулим талынгаа һайханиие

Дуулан, магтан,

Жабхалантайб,

Жаргалантайб!

 

Элдин сэнхир дэлхэй дээрэ

Энхэ дура сэдьхэн байжа,

Эгээл һайхан шүлэг зохёон,

Ажаһууха

Арюухан лэ!

Дуулим талынгаа һайханиие

Дуулан, магтан,

Жабхалантайб,

Жаргалантайб!

Элдин шаргал дэлхэй дээрэ,

Элшэ гэгээн наран доро,

Эжы абын юрөөл түхөөн,

Ажаһууха

Арюухан лэ!

Дуулим талынгаа һайханиие

Дуулан, магтан,

Жабхалантайб,

Жаргалантайб!

 

 

Тобшой, Аюухан, Сэсэгхэн гурбанай урдаа хараха хүниинь Сэсэгхэнэй аха – Затагархан хүбүүн. Сэсэгхэнэй үшөө гараадүй, эхынгээ гэдэһэн соо байхада, Затагархан эсэгэһээ гээгдээ юм.

Хүршэнэрынь Аюуханайда ерээтэйл байдаг. Али болохоор туһалхаяа оролдодог. Теэд өөһэдөө арайхан һуудаг тула юугээр туһалхаб даа. Гэбэшье асарха юумэн олдодог. Нэгэн зулын тоһо асарха, нүгөөдэнь шүлэнэй мяха эльгээхэ. Хойто хүршынь аяга талха барижа ерээ һаа, урдахи хүршэнь улхан дүүрэн зөөхэй асардаг. Тэрэнь Аюухан Сэсэгхэн хоёрто гурбан үдэрэй хоол ха юм. Эдеэ хоолой зүйл асараншьегүй, зариман нюур шарайгаа үзүүлээд, мэндэ һайнииень мэдээд гарадаг. Энэнь үбшэн Аюуханда али зэргэ һайн гээшэб!

Хүршэ эхэнэрнүүдынь ороходоо, аргал суглуулжа, галынь түлеэд, сайень шанаад, Сэсэгхэн Тобшой хоёрые гэртэнь бии юумээрнь хооллуулдаг. Тиигээд шоройень хамаад, Сэсэгхэнэй нюур, гар угаажа, үһыень һамнаад гарадаг. Хүл дээрээ бодохоёо болишоһон Аюухан энээндэнь тон ехээр баясадаг.

«Жолоо наридхаараа таһардаг» гэжэ арад зон хэлсэдэг. Аюуханай ганса эреэгшэ үнеэн хэды жэл соо һубайраа. Арай гэжэ түрэхэдөө, эгээл хүхэ ногооной хаһада дэлэнгээ хабдашаба. Тэдэнэр аргаяа барагдаба. Элдэб дом арга хээдшье туршаа. Затагархан хара баабгайн һабар асарба. Наранай орохо үеэр Тобшой хүгшэн тэрэ һабараар эреэгшэнэйнгээ дэлэн һабардаад, «хабдар хари, хабдар хари» гэжэ газар зангаба. Юуншье туһалбагүй. Үнеэниинь хоёрхон хүхэтэй болошоо. Мүнөө ганса Сэсэгхэниие үдэр соо садхааха һүн гарадаггүй шахуу.

Амидын тама үзэһэн хайрата гурбанай аза талан наашалба. Затагархан хүбүүниинь хара багаһаа хойшо уран бэрхэшье, ухаатай сэсэншье, али бүхыдэ гарта дүйтэй, хара хүдэлмэридэшье һүбэлгэн хүн боложо ябана.

Гэртээ һууха забда Затагарханда олдодоггүй. Хэн юу асарнаб гээд, ямар эрэ хүн һуужа байгшаб? Эдихэ аарсан тэнгэриһээ гоожожо, хэдэрхэ арһан һалхинаар хиидэжэ ерэдэггүй ха юм. Мархансайн, Тэгшэ зайһанай газаа бүдэржэ унатараа, борьбынгоо шүрбэһэнэй таһартар эрьюулгэ тойродог. Үсөөн хоног соо эд болохыень хаража, Мархансай нэгэ зулаар эрьюулгэдэ олон арһа хабшуулгадаг. Затагархан Гунгар хоёр Балдантай ээлжэлээд, шэнэһэн дүшэнэй нижаганаса, хухарса эрьюулгэ тойродог. Халуун наранда ангатараа айлнуудай хони бэлшээжэ, хүндэ тудхуураар уһа зөөжэ, түлеэ хахалжа, баян хүршынгөө өөнтэгшэ шашаг үхибүүдые һамааруулжа, үдэр сагаа барадаг.

Аюуханай гэртэ хоёр модон орон, хуушан эргэнэг, дүрөөгүй эмээл, модон амһарта… Буландань онгоной хэдэн һохор дүрсэнүүд сайбайлдана. Гэрэйнь баруун талада ута модон хайрсаг. Тэрэ хайрсаг соол Затагарханай эсэгынь баридаг байһан зэр зэбсэгүүд. Энэ хабар болотор эхэнь тэрэнэй ойро хүргэдэггүй байгаа. Теэд нэгэтэ эсэгынгээ зэбсэгһээ дуратайгаа абахыень эхэнь Затагарханда зүбшөөбэ.

Зүһэн бүриин зэбсэгтэй болоһон Затагарханай ёһотой дархандал аяглахые харахадаа, хойто үдэрынь Аламжа, Эрдэни, Үхинхэнэй Даржай гурбан ерэбэд. Мархансайн хүбүүн Шагдар гэнтэ бии болобо. Банзарай Бадма Харагшан хоёр гээгдэбэгүй. Аханарайнгаа хойноһоо Доржошье гүйдэлөөрөө ерэбэ.

Үхибүүдэй олоороо газаа гэртэ ородог, гарадаг болоходо, хэбтэриһээ шалаһан Аюуханда һайн болобо. Хүүгэдэй шэнхинэмэ сэсэн хөөрөөе шагнажа, тэдэнэй үдэр соо арба удаа хэрэлдэжэ, арба удаа эблэрхые ажаглан, шагнан хэбтэхэдэ, үдэрэй ошохо түргэн. Үхибүүд Затагархандаа туһалдаг, хэжэ байһан юумыень хамһалсадаг байба.

Наяраан, түерөөн, һүхын дарьяан дуулдажа, уранхай сабуунай, нойтон зомгооһоной, модоной дабирхайн үнэр гэр соонь анхилжа, Аюуханда үбгэнэйнь амиды мэндэ байһан холын тэрэ үдэрнүүдые дахяад һануулна.

Хэды хоноод байхада, Затагархан һарюу мурюу мөөртэйшье һаа, бүхэ бэхи тэргэ дархалжа, Сэсэгхэниие һамааруулба.

Дархан хүбүүтэй байһанаа Аюухан тиихэдэ эхин түрүүнээ мэдээ һэн. Бүри түрүүндэ зэбсэг барюулжа, гарыень нугалдаггүй байһандаа, Аюухан бэеэ буруушаажа хэбтэбэ. Ашынгаа бүтээһэн тэрэ тэргэ шэншэлжэ үзөөд: «Сар буха хүллэмөөр хүдэр бэхи тэргэ», –гэжэ Тобшой үнэн зүрхэнһөө баясан уярба.

Яажа ород үлгы дархалха тухайда Еши Жамсуев һаяхан Затагарханда заажа үгөө. Сэсэгхэн газарай оёорто налшыһан модон үлгы соо унтадаг. Харин ахань агаарта һэнжэлзэжэ байдаг, номотой, ород үлгы дархалба. Хүршэнэрынь Затагарханай хэһэн үлгы тэргэ хоёрые зорюута ерэжэ харадаг, баясан магтадаг болобо. Шүрбэһэнэй хайрсаг, оёорсогой хабхаг, халбага мэтые Затагархан олон һамгадта дархалба.

Хэн нэгэн Аюуханайда ойртон ерэбэ ха. Хамараараа һугшажа, игсуугаар уухилхалаарнь Сундайн эхэ ерэбэ гэжэ газаагаа һууһан Тобшой таниба.

– Балма гүш даа? – гэжэ Тобшойн асуухада:

– Тиимэб даа… – гэжэ Балма хүгшэн харюусаад, нюдэтэйшье хүн иимэ һайнаар арһа элдэхэгүй гэжэ гайхаба.

Балма хүгшэн аахилһаар гэртэ ороно:

– Зай, хэр зэргэ хэбтэнэш даа?

– Нэгэл зан соогооб даа, – гэнэ Аюухан.

– Үшөөл һанаһанһаа дээрэ харагданаш. – Удаан дуугай һууд гээд, Балма үргэлжэлнэ: – Бэримни нарайлха ойртоо. Затагархан хаанаб? Ород үлгы дархалжа үгыш гэжэ ерээб. Ород үлгы соо хэбтүүлхэ болоо. Ород зон бүхэ яһатай. Хэрбээ ламанар хараа һаа, дурагүй байха даа. Ламын ерэхэдэ, үлгыень нюугаадшье байгуужабди.

Энэ үедэ Затагархан хаанаһаашьеб ехэ улхантай һү барижа ороно.

– Затагархан, ши намда ород үлгы хэжэ үгэл даа. Зорюута ерэбэб. Би шамда нэгэ һайн ямаа үгүүжэб, – гэжэ Сундайн эхэ хэлэбэ.

Баярлаһан Аюуханай шэг шарай гэрэлтэнэ. Аюухан ямаанда баясаа бэшэ. Харин һайн хүгшэнэй хэлэһэн үгэ бүхэниинь амба сарнуудһаа, адха алтанһаа үнэтэйл. Хүбүүнэйнь дархалжа бүтээһэн юумэнэй түлөө дүрбэн хүлтые үгэхэб гэжэ ама гараһан түрүүшын хүн энэ хүгшэн ха юм даа.

– Юундэ хэхэгүй һэм. Би өөрөө заажа үгэжэ, хүдэр бэхеэр дархалуулхаб, – гэжэ Аюухан амияа абажа ядан, үгэнүүдээ нэгэ нэгээр таһалан хэлэбэ.

Балма хүгшэнэй гарамсаар, Затагархан газааһаа модо асаржа, гуламтынгаа баруун талада харуулдажа эхилбэ. Ойронь, шала дээрэ, Сэсэгхэн дүүнь наадана. Яаража байһан Затагархан гэнэдэжэ, хургаяа адашаба. Торгоной өөдэһэн шэнги саб сагаахан зомгооһод дээгүүр шүрын бутархай шэнги шуһанай дуһалнууд улайлдана. Затагархан адаһан хургаяа шангаар адхаад, эхынгээ ойро ошобо. Эхынь анханайхиһаа ехэнүүд болошоһон шэнги нюдэнэйнь зубхяар, шарабтар шанаа дээгүүрнь нёлбоһоной мэлмэрэн байхые Затагархан обёорбо.

– Эжы, бү уйла… Би бишыханаар адааб. Үглөө болотор эдэгэшэхэ… Һанаагаа бү зобо, – гэжэ Затагарханай аргадахада:

– Хүбүүмни… Хургаяа адаһандашни би уйланагүйб… Хүнэй зэргэ хүбүүтэй болоһоноо мэнэ һаяхан мэдээб… Хамаг нёлбоһон бултадаа уйдхар гомдолой байдаггүй, харин баярайшье нёлбоһон эхэ хүндэ байдаг байнал даа, – гэжэ Аюухан аргааханаар хэлэбэ.

 

Затагарханда авторай хандаса.