Абидуева Лариса Николаевна,
Хэжэнгын аймагай интернат-һургуули
 
БУРЯАДАЙ ТҮҮХЭ БЭШЭГҮҮД
 
(10-дахи классай үзэхэ вариативна программа)
Тайлбари бэшэг
 
    Буряад арад нэгэ уг изагууртай монгол угсаатанайнгаа түүхэ, соёл болбосорол, уран зохёол г.м. асуудалнуудаар нягта холбоотой. Хараад үзэхэдэ, эртэ урда сагһаа эхи абаһан түүхэтэй манай буряад-монгол угсаатанай литература нилээд баян гээшэ. Тэрэнэй алтан абдарта арадай аман зохёолой асари ехэ баялиг, буддын шажантай сугтаа шэлжэн ороһон санскрит, түбэд, хуушан монгол хэлэнүүд дээрэ бэшээтэй Зүүн зүгэй арадуудай литература болон гүн ухаан, медицинэ, соёл болбосорол, ёһо заншал, архитектура, зураг г.м. оронхой. Түб Азиин, Энэдхэг, Түбэд, Хитад оронуудай соёлой, уран зохёолой, ёһо заншалай, гүн ухаанай баялигые монголшууд өөрын болгожо абаһан юм.
    Үндэһэн буряад литературын урган һалбархада, арадай аман зохёол, буддын шажанай найруулганууд, түүхын, угай болон замай бэшэгүүд г.м. бүтээлнүүд айхабтар ехэ нүлөө үзүүлһэн юм. Урда сагһаа хойшо мүнөө үе болотор дамжан ерэһэн монгол угсаатанайнгаа түүхэ бэшэгүүдые, һургаал заабаринуудые, замай тэмдэглэлнүүдые, буряадай түрүүшын эрдэмтэдэй намтар, ажал хүдэлмэринүүдые һургуулида үзэлгэ тон шухала болоод байна.
    Тиимэһээ педагогикын эрдэмэй доктор, профессор В.Б.Махатовай ба Х.Г. Цыденовагай зохёон бүридхэһэн. “Алтан гадаһан” гэһэн хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёолой дээжэһээ хэһэгүүдэй согсолбори баримталан, 10-дахи классай һурагшадай үзэхэ “Буряадай түүхэ бэшэгүүд” гэһэн программа зохёогдобо.
    Буряадай түүхэ бэшэгүүдые шудалан үзэлгын гол зорилгонууд:
    · буряад арадай ажабайдалда, хүгжэлтэдэ айхабтар ехэ үүргэ болон удха шанар тухай ойлгуулха;
    · буряад угсаатанай ба бэшэшье арадуудай соёлой, уран зохёолой, ёһо заншалай, гүн ухаанай баялигые ойлгожо абалгын, шэнжэлэлгын тусгаар арга болоно гэжэ ойлгуулха;
    · һурагшадые уран зохёол уншаха дуратай, тайлбарилдаг шадабаритай болгохо;
    · гоё һайханиие наринаар ойлгодог мэдэрэлтэй, буряад сэдьхэлтэй хүнүүдые хүмүүжүүлхэ;
    · оршон тойрониие, ажабайдал ба искусство зүбөөр сэгнэжэ һургаха;
    · аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха, тэрэниие хүгжөөхэ.
    Тус программада табигдаһан зорилгонуудые хүсэдөөр бэелүүлхын тула литература заалгада хэрэглэгдэдэг онол аргануудые зохёохы шанартайгаар нарижуулан һайжаруулха, һуралсалай гол түхэл болохо хэшээлэй хажуугаар лекци, семинар, хөөрэлдөөнүүдые, практикум, консультаци г.м. хэрэглэлсэхэ байна.
    Хэшээлнүүдтэ һурагшадай аман ба бэшэгэй хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ тусгаар саг хараалагданхай. Эдэ хүдэлмэринүүдэй урда тээ заатагүй бэлэдхэлэй хүдэлмэринүүд үнгэргэгдэхэ ёһотой. Эндэ буряад хэлэ үзэлгэдэ бүрилдүүлэгдэһэн һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадалда багша түшэглэхэ байна. Һурагшадай хэлэ хүгжөөлгые дээшэлүүлхын тула олон янзын хүдэлмэринүүдые хэрэглэлгэ шухала (найруулгануудые ба элидхэлнүүдые бэшэлгэ, шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые үнгэргэлгэ).
    “Алтан гадаһан” гэһэн хрестоматида оруулагдаһан “Оюун түлхюур”, “Монголой нюуса тобшо”, “Аржа Буржа хаан”, “Шэдитэ хүүр”, “Аршаанай дуһал”, “Бэлигүүн толи” болон бусад зохёолнууд соо Түб Азиин арадуудай оюун бэлиг, гүн ухаан, нигүүлэсхы сэдьхэл, соёл болбосорол харуулагдана.
    Энэ дурадхаһан ном уншахадаа, мүнөө үеын һурагшад суута Нагарджунын бүтээлэй оршуулгануудтай, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон “Монголой нюуса тобшо” зохёолтой, мянган жэлэй хүн гэжэ тоологдоһон Чингис хаанай заабаринуудтай, XIII зуун жэлдэ ажаһууһан суута түбэд лама Сажа бандида Гунгаажалцанай зохёолнуудай оршуулгануудтай, түүхын, угай бэшэгүүдтэй, XIX – XX зуун жэлнүүдэй үедэ ажаһууһан зарим элитэ буряад эрдэмтэ ламанар- зохёолшод Р. Номтоевой, Э.-Х. Галшиевай зохёолнуудтай, мэдээжэ буряад аяншалагшадай замай тэмдэглэлнүүдтэй болон эрдэмтэдэй шэнжэлэлгын статьянуудтай танилсаха аргатай болоно.
    Һурагшад түрэл угсаатанайнгаа уран зохёолой баялигтай танилсажа, мэдэсэеэ үргэдхэжэ, ухаан бодолоо хүгжөөжэ, арадайнгаа ёһо заншалнуудые, сэсэн һургаалнуудые гүнзэгыгөөр ойлгожо, түрүү үзэл бодолтой, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй ба һайн болон муу үйлэнүүдые илгажа, мүнөө үеын оршон байдалда зүб мүрөөр хүмүүжэхэ хэрэгтэнь нүлөөлжэ, хүнүүдэй холбоо харилсаанда хэрэглэжэ һурахадань туһатай байха гэжэ хараалагдана.
 

Темэнүүд
 
Саг
Хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёол
    · Урданай зохёолнуудай жанрнууд: арадай аман зохёолой
буулгабаринууд, угай бэшэгүүд, һургаалнууд, замай бэшэгүүд тухай                    оролто хөөрэлдөөн
 
    1
Оюун түлхюур
    · “Оюун түлхюур” (Чингис хаанай заабаринууд) – шүлэглэмэл һургаалай зохёол
    · Һургаалнуудай хүмүүжүүлгын маяг: ажабайдалда хэрэгтэй зүбшөөлнүүд, дүримүүд, ёһо гуримууд, заабаринууд, бэеэ абажа ябаха заршамууд
    2
 
Сажа бандида Гунгаажалцан “Сайн үгэтэ эрдэниин сан субашид”
    · Сажа бандида Гунгаажалцан – мэдээжэ эрдэмтэн, гүрэнэй ухаатай ажал ябуулагша
    · “Сайн үгэтэ эрдэниин сан субашидһаа” – онсо ухаан бодолтой ба түхэл маягтай аад, ялас гэмэ мэргэн тобшо байгуулгатай һургаалнууд
    · Субашидай тайлбари “Шандаманиин түлхюур”
    3
Ринчен Номтоев “Аршаанай дуһал”
    · Ринчен Номтоев – элитэ уран зохёолшо, эрдэмтэ лама, багша, оршуулагша
    · “Аршаанай дуһал” – тайлбари зохёол
    3
Эрдэни-Хайбзуун Галшиев.” Бэлиг-үүн толи”
    · Э.-Х. Галшиевай – бэлигтэй эрдэмтэ лама, хубисхалай урда тээхи уран зохёолшо
    · “Бэлиг-үүн толи” – буряад уран зохёолой дээжэ, хүнэй ябадалые тодорхойлһон зохёол
    · Һургаал заабаринуудай удха шанар
    · Һургаалнуудай байгуулга, хэлэн, уран арганууд
    4
“Аржа Буржа хаан”
    · “Аржа Буржа хаан” – оюун бэлигэй дуһал. Үндэһэниинь Энэдхэг ба монгол. Арадай аман зохёол ба бэшэмэл зохёолнууд.
    · Сурия Бадиин түүхэ
    · Шалуугай аяншалга
    · Шалуугай гэрлэлгэ
    3
“Шэдитэ хүүр”
    · “Шэдитэ хүүр”. Үльгэрнүүдэй байгуулга
    · Шубуун дэгэлтэ
    · Хэнтэг үбгэн ба гэнэн хүгшэн
    · Арсалан һарлаг хоёр
 
    3
“Монголой нюуса тобшо”
    · “Монголой нюуса тобшо” – бүхы дэлхэйн арадуудай баялиг – бүтээл. Зохёолой түүхэтэ үндэһэн.
    · “Монголой нюуса тобшо” – түүхын зохёол. Чингис хаанай намтар. Таһархай монгол отогуудаа нэгэдүүлжэ, Монгол гүрэн тогтооһониинь
    · “Монголой нюуса тобшо” – үндэһэн уран һайханай зохёол ба аман зохёол (хөөрөөнүүд, үльгэрнүүд, домогууд, урданай сэсэн мэргэн үгэнүүд г.м.)
 
    5
Вандан Юмсунов “Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан”
    · Вандан Юмсунов - хубисхалай урдахи үеын бэлигтэй зохёолшо, түүхэ бэшэгшэ
    · “Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан” – амгалан байдал ба зол жаргал дэмжэһэн зохёол. Аман зохёолтой холбоонь.
    · Эрдэмтэ соохор мориной шэдитэ үүргэ
    · Алтан Шаа Мүнгэн Шаа хоёрой дүрэнүүд
    3
Бата-Далай Очиров “Үнэнэй мүр”
    · Б.-Д. Очиров – олониитын ажал ябуулагша, түрэл арадаа гэгээрүүлэгшэ, оршуулагша
    · “Үнэнэй мүр” – үнэн сэхэ ябадалай заабари заршамуудые, ёһо заншалнуудые, оюун бодолой дээжые согсолһон зохёол
    3
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ
 
    4
Дүн хамта
 
    34

гаршаг