Мэдээжэ журналист Баир Цоктоевич Номтоев 1950 оной бар жэлэй ааяма халуун зунай эхиндэ гэхэ гү, али июнь һарын 6-да Буряад ороной элитэ багша, уран зохёолшон Социалис Ажалай Герой Цокто Номтоевич Номтоевай үнэр баян бүлэдэ табадахи үринь боложо, алтан дэлхэйдэ мүндэлһэн юм.

Эхэ эсэгынгээ түрэл «Зүүн-Үльдэргэ» колхоздо найман класс дүүргээд, Улаан-Үдын багшанарай училищиин буряад хэлэнэй багшын таһаг дүүргээ. Энэ училищда Баирай аба Цокто Номтоев, эжынь Даши-Ханда Аюшеевна Цыбенова, Сэсэгма Номтоева эгэшэнь һураһан байна. Иимэл бүлэдэ түрэһэн хадаа бага наһанһаа һонюуша һүбэлгэн байһаниинь гайхалгүй.

1971 ондо эрхимээр дүүргэжэ, түрэл һайхан нютагаа ерэжэ багшалаад, уялгата албаяа дүүргэхэеэ Улаан Армида татагдаһан юм. Шэтэ хотодо түрүүшээр сэрэгэй һургуулида һуража, «младший сержант» болоо. Тиигээд Дивизионно станци дээрэ албаяа эхилхэдээ, мото-стрелково полкын отделениин командир, удаань взводой командирай орлогшо боложо, албаяа үргэлжүүлһэн байна.

Энэ станци Номтоевтанай гэр бүлэдэ ехэ дүтөөр һанагдадаг юм. Юундэб гэхэдэ, Баир Цоктоевичай аба, Жаргал дүү хүбүүниинь эндэл уялгата албаяа бэелүүлһэн. Б. Номтоев Бато Семёновай хүбүүн Базар-Доржо Будаевтай (мүнөө габьята артист) сугтаа сэрэгэй алба дүүргэһэн. Нэгэтэ Бато Семёнов хүбүүгээ эрьехээ ерэхэдээ минии абатай уулзажа, сугтаа дайнда ябаһан хоёр нүхэд баярлажа, байһанаа хэлсэһэнэйнгээ һүүлээр хоёр залуу сэрэгшэдтэ дайнай үедэ Сталинград хотые фашистнуудһаа сүлөөлһэн тухайгаа хөөрэһэн байна.

Энэ хөөрөөн дээрэ үндэһэлэн, Баир Цоктоевич Агуу Илалтын 60 жэлэй ойдо ба Цокто Номтоевай 95 наһанай ойдо зорюулжа, «Гимнастёрко» гэһэн түрүүшынгээ рассказ зохёогоо һэн.

Тус хөөрөөнһөө хэһэг хараябди: «Би миномётно батарейн политрук ябааб. Нэгэ голой эрьедэ саг зуурын бэхижүүлгэнүүдые түхеэржэ, дайсанда шанга сохилто хэбэбди. Теэд дивизиимнай бүридэлнүүдэй баруун, зүүн тээгүүр немец танкнууд һэтэ гараад, урагшаа шуумайлдабад. Иигэжэ ара талаһаамнай бүһэлбэ ха юм. Хүреэлгэндэ оробобди. Немец самолёдууд, манай бэхижүүлгэнүүдые гам хайрагүй бомбодожо оробо. Утаан, уняар, тооһон. Юрэдөө, хэнэйшье амиды үлэхэгүй шэнгеэр һанагдана. Хархис дайсантаяа тэмсэһээр, август һарын түрүүшын арбан хоног үнгэрбэ. Дивизиин командир дайсанай бүһэлэлгэ һэтэ сохижо, өөһэдынхидтөө ошохо гэһэн шиидхэбэри абаба. Эртэ үглөөгүүр. Манай колоннын урда Сапач шофёртоёо хоюулан полуторкаар ябанабди. Добуунай хормойдо манан соо бүлэг сэрэгшэд, саанань хэдэн танкнууд харагдаба. Дүтэлбэбди: немец автоматчигууд, хас тамгатай танкнууд. Нюдэндөө шэлтэй обер-лейтенант һүхирбэ: — Рус, сдавайс! Немец офицерые нэгэ һомоор панхаруутуулаад, автоматчигууд руу буудажа оробоб, сошоһон мэгдэһэн автоматчигууд хэдэн тээшээ сасаран гүйлдэшэбэ. Сапач нэгэдэхи, хоёрдохи скоростьнуудаа оруулжа, һөөргөө гүйлгэлдэбэбди. Сэрэгшэдтэеэ добтолгодо шууд бэлдээд, дайсанай танкнуудай бүлэгые бута сохижо, бүһэлэлгэһөө гараабди, тэрэнэйнгээ түлөө Сапач бидэ хоёр «Шэн зоригой түлөө» гэһэн медальда хүртөө һэмди. Саашадаа манай дивизи Сталинградһаа дайшалхы зам гаталаа».

Баир Цоктоевич сэрэгэйнгээ алба дүүргээд, Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай багшанарай институт оробо. Тиин поэзиин тусхай семинарта ябажа, бэлиг шадабарияа наринаар хүгжөөн мүлижэ, түгэс мэргэжэлтэй болоһон юм.

Институдаа дүүргэжэ Хархын һургуулида (Комсомольское һуурин), СПТУ-да багшалаа һэн. «Ярууна» газетын редакцида журналистаар 20-ёод гаран жэлэй туршада хүдэлөө. Харахада, сайбар сагаан шарайтай, һонор ухаатай, хадхуу хошон үгэтэй, үнэн сэхэ зантай, сэбэр һайхан сэдьхэлтэй, онсо өөрын хараа бодолтой хүн гэжэ һанагдахаар.

Зохёолнуудаа, газетын материалнуудые, угаа уһанда хаяхагүй гэһэндэл, ульгам хурсаар, уран нугалбаритай уһан буряад, ород хэлэнүүд дээрэ тэгшэ бэшэдэг.

Баир Цоктоевич үндэһэн сонинойнгоо фельетонист, очеркист гэжэ алдаршанхай. Республика дотор журналистнуудай дунда соносхогдоһон «Патриот России» гэһэн конкурсдо түрүү һуури эзэлжэ, дипломдо хүртэһэн байна. Соёлой, эрдэм һуралсалай, ажабайдалай гол шухала асуудалнуудаар шэнжэлхы, шүүмжэлхы, гүнзэгы удхатай статьянуудые, зураглалнуудые, очеркнуудые олоор бэшэдэг, зохёолнууд соогоо хүдөө байдал тухай, ажалша малша зон, үхибүүд тухай уран хурсаар, тодо зүбөөр бэшэдэг, тоб байса харуулдаг.

Хэдэн жэлэй туршада «Ярууна» сониндо эдэбхи үүсхэлтэйгээр, үрэ түгэсөөр ажаллаха зуураа сүлөө сагтаа, гол түлэб үргэһэ нойргүй һүнинүүдэй үедэ, олон рассказуудые оршуулдаг, шүлэгүүдые зохёодог.

Баир Цоктоевич «Байха-борец-силач» гэжэ домог 2003 оной сентябриин 30-ай «Ярууна» газетын хуудаһан дээрэ буряад хэлэнһээ ородто оршуулан толилоо. Эндэ Эгэтэ нютагнай барилдааша зоноор мэдээжэ болоһон гээшэ. Энээн тухай хуушан монголоор бэшэгдэһэн байна. Тэрэниие мүнөө саг болотор Хори нютагай Дыжит Дондоковна Дашицыренова хадагалаа, тиихэдэ журналист-литературовед Эрдэни Цырендоржиевич Бальжинимаев хуушан монголһоо буряадта оршуулһан юм.

Һаяхана «Победа» колхозой (мүнөө «Победа» СПК) 70 жэлэй ой тэмдэглэжэ, «Буряад-Үнэн-Дүхэриг» газетэ дээрэ энэ домогые Хориин аймагай Доржопалан Дымбрылов нэмэлтэ оруулан, буряад хэлэн дээрэ бэшэһэн байгаа. Тэрэнэй ёһоор, барилдаашадай ёһо заншал Эгэтын газар дээрэ мүндэлһэн, мүнөө болотороо үргэлжэлүүлэгдэжэ, 60-аад онуудаар физкультурын багша Иван Цыбикжапович Норбоев үхибүүдые барилдаанда дүрмүүлжэ һургаһан байна. Тиигэжэ тэрэ «РБ-гэй физкультурын габьяата хүдэлмэрилэгшэ», гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Мүнөөшье Эгэтын зон барилдааша зандаа, элдэб янзын мүрысөөнүүдтэ түрүү һууринуудые эзэлдэг.

Баһа нэгэ оршуулга байха: «Түрхэлэй домог», Хори бурядуудай Пётр хаанда ошоһоор зуун жэлэй ойдо зарюулагдаһан домог. Баир Цоктоевич абынгаа хөөрөөнһөө бэшэнэ. Мүн «Дайн, гээшэмнай шуһан, гомдол, үхэл» гэжэ рассказаа түрүүшын сэрэгэй буряад эмшэн Б. С. Ямпиловай 130 жэлэй ойдо зорюулһан юм.

Б. Номтоевай бэшэһэн, оршуулһан рассказууд орёо хурса темэдэ зорюулагдаһан, сэдьхэл хүдэлгэмэ, уршагта үйлэ хэрэгүүдээр баян байдаг, үе сагайнгаа хүнүүдэй зоримгой байһые, мүнөө сагай уг зорилгонуудай хэлбэришэгүй байһые батална.

Гадна уянгата шүлэгүүдые бэшэдэг юм. Тэдэниинь оюун ухаан бодолуудаар гүнзэгы мэдэрэлээр нэбтэрэнхэй. Темэ болон хэлэниинь тон юрын, уншагшадта ойлгосотой, автор элдэб янзын зэргэсүүлгэнүүдые, эпитедүүдые хэрэглэдэгүй юм. Иимэ юрын байдалай саана уран шүлэгшын манай үе саг тухай гүнзэгы ухаан бодол, мэдэрэл, һанаан сэдьхэл элеэр харагдана бшуу. Жэшээлжэ абахада ород, буряад хэлэнүүд дээрэ бэшэһэн «Моя Еравна – моё тоонто»:

Шүлэг соогоо Баир Цоктоевич байгаалидаа, түрэл дайдадаа аргагүй дуратай байһанаа харуулна. Ярууна нютагаа, ажалша арадаа магтан бэшэхэдээ, зоной сэдьхэл дура татана ха юм.

Чимит Дымчиковэй дурасхаалда зорюулагдаһан аймагайнгаа конкурсдо Баир Цоктоевич Номтоев «Гурбан голой бэлшэр» гэһэн шүлэг зохёогоо. Дүү хүбүүн Жаргал Цоктоевич шүлэгыень хүгжэмдэ тааруулжа, дуун болгонхой:

Номтоев Баир Цоктоевич – багша, оршуулагша, журналист. Мэдээжэ зохёолшодой бүтээлнүүдые буряад, ород хэлэнүүдтэ оршуулжа, энэ ехэ далай соогуур зоригтойгоор тамарһан хүнэй нэгэн гээшэ.

Эдэ бүхы ажал хэрэгүүдтэнь наһанайнь хани нүхэр, дээдэ гарай врач Номтоева Дулма Музьяевна найдамтай түшэг тулгууринь болоно. Золто хүбүүниинь технологическа институт (ВСГТУ) дүүргээд, РЭС-тэ амжалта түгэс ажаллажа байна. Тиихэдэ одхон хүбүүн Жамсо Буряадай гүрэнэй университедэй оюутан юм.

Зохёохы ажалдаа ехэ амжалта тулаһанайнгаа түлөө Баир Цоктоевич Буряад Республикын Хүндэлэлэй грамотаар, 2002 ондо Бүхэроссин ажаһуугшадые тоолон бэшэлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаадалсаһанайнгаа түлөө Госкомстадай зүгһөө хүндэтэ тэмдэгээр шагнагдаһан байна. Мүн Россин журналистнуудай холбооной гэшүүн юм.