Манай нютагай бэлигтэй уран зохёолшо, багша, минии үбгэн баабай Ким Шогдопович Цыденовэй зохёохы зам тухай хөөрэхэм.

    Эдир наһаниинь Үльдэргэдөө үнгэрһэн, бага наһанһаа эхилжэ, түрэл нютагаа, оршон тойрон байгаалияа һайшаан баясажа ябадаг байгаа. Зохёолнуудайнь үндэһэ һуури эндэһээ эхитэй. Һургуулиин үеһөө шүлэгүүдые бэшэжэ эхилээ. Гар бэшэгүүдынь, газетын хуудаһан дээрэ хэблэгдэһэн шүлэгүүдынь оюутан ябаха хаһадань хабаатай. Иигэжэ эгээл түрүүшын «Эхэ» гэһэн шүлэгынь 1957 ондо «Буряад Үнэн» газетэдэ толилогдоһон байна. Энэ зохёолынь энэрхы һайхан сэдьхэлтэй Цырмаа эжыдэнь зорюулагдана.

    Горхохиие, булагханиие бидэнэй хараад, намдуу зохид, сэбэр уһатай гэжэ һайхашаагаад лэ үнгэрөө һаамнай, Ким Цыденов тэрээхэн горхоной эршые обёороод, ехэ мүрэнэй долгиной эршэ нэмээн салгидажа байхыень хараһан байна.

    Уран зохёолшо «Зургаадахи океан», «Улаагай харгы» гэһэн хоёр поэмэ бэшэһэн. «Зургаадахи океан» поэмын гол удхань – бидэ дүрбэн океан бии гэжэ мэдэнэбди: Хойто мүльһэтэ, Атлантика, Энэдхэг далай, Номгон далай. Харин поэмэ соо хэлэгдэһэнэй ёһоор, табадахи океан – Замбуулин, зургаадахи океан —

    «Улаагай харгы» гэһэн поэмэ соонь элдэб бэрхэшээл, ядарал гаталжа, иимэ һайхан саг, жаргалтай байдал тогтоо гэжэ харуулагдана.

    Дээрэ дурсагдаһан шүлэгүүдһээ гадна «Зүүдэн», «Хонин» гэһэн шүлэгүүдынь зохёолшын уран зөөлэн зантай, хайрлаха сэдьхэлтэй, сагаан бодолтой, һэшхэлтэй, оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байһыень гэршэлнэ.

    Үлүү үнэтэй бэшэ аал? — гээд «Замбуулин юртэмсын захагүй хииһээ» гэһэн шүлэг соо бии. Ялас гээд үнгэрхэ наһатай байһанаа мэдэһэн шэнги бэшээ гү?..

    «Дээдын шанартай уянгын шүлэгүүд үе сагуудай нюрууда удха шанараа гээдэггүй гэжэ мэдэнэбди. Эпическэ шэнжэтэй, нэгэ амяар бэшэгдэһэн шүлэгүүдынь буряад эрхим зохёолнуудай тоодо нэрлэгдэхэ эрхэтэй…

    Ким Цыденов эдир наһанһаа захалжа, уран зохёолой, эрдэм ухаанай номуудые элбэгээр уншаһан, шудалһан, олон юумэ һонирхолтойгоор хөөрэжэ, тайлбарилжа үгэдэг, үргэн мэдэсэтэй, бэлэдхэл ехэтэй хүн байгаа. ВЛКСМ-эй ЦК-гай «Смена» журналай ерэхые хүлеэжэ абаһаар, кроссвордыень хуруу хухадгүй таажархиха.

    Уран гартайень урмашан харагша бэлэйбди. Ородой, Баруун Европын, Америкын уран зураашадай суута зурагууд тухай удхалан хөөрэхэ», — гэжэ 1987 оной декабриин 18 газетэдэ «Уян сэдьхэлтэй, уран гартай…» гэһэн статья соогоо Б. Н. Жанчипов бэшэнэ.

    1973 оной августын 3-да Булат Жанчиповай Чимит-Рэгзэн Намжиловичта бэшэһэн бэшэг манай һургуулида бии: «Хүндэтэ Чимит-Рэгзэн Намжилович! Ким Цыденовэй шүлэгүүдые буулгажа бэшээд асарбаб. Бэлдэжэ байһан номдо оруулаа һаатнай, ехэ зохистой байха һэн ха. Ким гээшэмнай зохёохы хэрэгээ шүлэгүүдээр эхилһэн гэжэ мэдэнэбди. Эдэ шүлэгүүдэй зариманиинь жараад онуудай эстрадна дуунуудай согсолборидо ороһон юм. Бэшэниинь үшөө «нара хараагүй». Портредтэйнь, оролто үгэтэйгөөр «Байгал» журналда бад гэтэр үгэхэ тухайгаа зүбшэжэ бүтээгытэ. Би мүнөө Ярууна гарабаб. Бусахадаа тантай уулзахаб. Али бүхы амжалта юрөөн амаршалагша Жанчибай Булат. 3/ҮIII – 73 он».

    Ким Цыденовэй олон шүлэгүүдэйнь «нара харалгада» үеын нүхэр Булат Намдаковичай габьяа ехэ.

    Ким Шогдопович буряад уран зохёолдо нэгэ шата тайлалсаһан зохёолшон болоно. Тэрэ ямар шата болоно гээшэб? Литературын шанар эгээ трүүн рассказаараа тодорхойлогдодог байха юм. Рассказууд орёо хүндэ жанр гэжэ тоологдодог. Буряад литературада 50-60-аад онуудта бэшэгдэһэн уянгата рассказууд шэнэ шата боложо үгэһэн байна. Эндэ нэрлэбэл: Жамбалдоржиевай «Минии Ангарын хабар», Доржи Эрдынеевэй «Бүлэ», Ким Цыденовэй «Хээрэ», «Ганса гэр», «Жаахан борохон инзаган», «Наранай хэлтэрхэй», Цэрэн Галановай, Балдан Ябжановай, Георгий Дашабыловай рассказууд. Юундэ шэнэ шата болоноб? Энээнһээ урда рассказууд бэшэгдэдэг лэ байгаа ха юм. Зүгөөр анханай рассказууд тэрэ үеынгөө ажабайдал зураглаһаншье һаа, хүнэй зосоохи һанал бодол, абари зан, шэг шарай харуулдаггүй байгаа. Харин шэнэ шатын рассказууд соо дээрэ дурдагдаһан зорилгонууд баримталагданхай.

    Уянгата прозо — урдажа байһан сагай агшам зуурые (жаахан хубиие) зогсоожо, хүн зондо гүнзэгыгөөр, гүн ухаанай талаһаа харуулха арга.

    1958 ондо «Дондогой һайндэр» гэһэн түрүүшынь рассказ «Байгалай толондо» хэблэгдээ.

    1961 ондо «Һарата һүни» гэһэн рассказуудайнь суглуулбари ном боложо гараа.

    1966 ондо рассказуудынь, туужань ород хэлэн дээрэ оршуулагдан хэблэгдээ.

    1976 ондо «Һарата һүнинүүд» дахин хэблэгдээ. «Бусахал даа хабар» гэһэн тужаяа һургуулида хүдэлжэ байхадаа бэшэһэн дээрэһээ, багшанарай ажабайдал бодотоор харуулжа шадаа, илангаяа гол герой Намжилай дүрэ һонирхолтойгоор зураглаа.

    Ном болгогдоогүй, газетэ соо гү, али үлэһэн зохёолнууд бии.

    Рассказуудайнь суглуулбари соо «Нэгэ үдэр», «Дондогой һайндэр», «Хээрэ», «Ганса гэр», «Эсэгын нэрэ» гэһэн зохёолнууд оронхой.

    К. Цыденов байгаали зураглахадаа бэрхэ байгаа. «Хэды шэнээн харгы замууд энэ наһан соом минии арадам үлөөб, хэды шэнээн хонхосог тооһон урдамни намайе хүлеэнэб – мэдэнэгүйб. Харин минии харгы үшөөл урдуурни тооһорон, элдин талаараа үгы болон талиина», — гэжэ 1964 ондо Хориин аймагай «Шэнэ Үдэ» газетэдэ толилуулһан «Харгы» гэжэ уянгата миниатюра соогоо бэшэнэ.

    Зохёолнуудынь ород хэлэн дээрэшье хэблэгдэжэ, олон уншагшад тэдэнтэйнь танилсаһан байна.

    Булат Жанчипов «Уян сэдьхэлтэй, уран гартай» гэһэн статья соогоо иигэжэ бэшэнэ: «Алтан дэлхэйдэ эдлэхэ ажабайдалай эхин бага наһаяа арюунаар дурсажа, дулааханаар түүрээхэ гээшэ оюун бодолой, сагаан һэшхэлэй харгы даа. К. Цыденов эгээл тиимэ бодолтой, һэшхэлтэй, үшөө тиигээд оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байгаа. Зохёолшон бага наһаяа Үльдэргэдөө үнгэргөө. Тиигээд бүтээлнүүд соонь Бүтүү, Хүреэтэ, Тужа г. м. манай нютагай газарнууд мүнхэлэгдэнхэй».

    «Хээрэ» гэһэн рассказ соогоо байгаали болон хүнэй зосоохи байдал харуулна. Ута унжагы бороо орожо, үбһэшэдтэ һаалта болоно. Үбһэшэд сагаа хөөрэлдөөгөөр үнгэргэнэ. Намсарай үбгэн урданайнгаа байдал тухай хөөрэбэ. Хэрбээ мүнөө газаа орожо байһан бороо, байгаали этигэмээр харуулаагүй һаа, үбгэнэй хөөрөөндэ этигэхэгүй һэмди. Энээнэй хажуугаар «эсэгэнэр болон үхибүүд» гэгдэдэг асуудал шиидхэгдэнэ.

    «Жаахан борохон инзаган» гэһэн рассказ соонь баһал байгаали хүнэй зосоохи байдал ехэ уярма зохидоор, гүнзэгыгөөр, уншагшын гол геройтой хамта һанаа зобожо, байхаар зураглагданхай.

    Эрдэни Цырендоржиевич Бальжинимаев хэдэн рассказуудыень шэнжэлһэн байна. Харин шүлэгүүд тушаань тодорхой шэнжэлэлгэ, зүбшэлгэ үгы шахуу.

    Цырен-Дулма Дондогой 1997 оной декабриин 25-най «Буряад Үнэн» газетэдэ иигэжэ бэшэнэ: «Үнэхөөрөөшье, «Дондогой һайндэр», «Нэгэ үдэр», «Хээрэ» болон бусад рассказуудынь уншагшын сэдьхэлэй шэм гэмэ уянгаар нэбтэрһэн, бидэнэй бага наһые элеэр һануулһан зохёолнууд болоһон байгаа. Шүүмжэлэгшэ, журналист Э. Бальжинимаев хожомынь Ким Цыденовэй зохёолнуудые операци хэһэн хирург мэтээр хуби хубяарнь шэнжэлжэ бэшээ һэн».

    «Үлзы һайхан Үльдэргэмнай» гэжэ ном соо поэтэсса иигэжэ бэшэнэ:

    «Ким Цыденов имагтал һайн зохёол бэшэдэг бэшэ, мүн аргагүй зурадаг юм һэн. Үльдэргэдэ арадай музейн байгуулагдажа байхада, Ким дундууса оролсон, бүхы зураг шэмэгыень бүтээлсэһэн байха».

    «Мүнөө үшөө нэгэ Ким Цыденов ургажа байна. Үбгэн абадаал тон адли хурса гоё нюдэтэй, елэн хара буржад гэһэн үһэтэй. Урданай ёһоор бодоо һаа, түрэл урилжа гү, али загуурдиин хабшал соогуур һүнэһэниинь яаралгүй аалихан галгижа ябатараа, Амгалан хүбүүнэйнгээ хүбүүн боложо түрэхэеэ замби түбидөө бусашаһан аалам, хэн мэдэбэ.

    Ум сайн амгалан болтогой!», — гэжэ Цырендулма Дондогойн бэшэһэн хүбүүниинь мүнөө Үльдэргын дунда һургуулиин 11-«а» классай һурагша Ким Цыденов бэеэрээ энэ байнаб.