Задаржа үрдеэгүй бэлиг
(Ринчин Тудупович Цыбеновэй зохёохы
замаар)
Ринчин Тудуповичай нютагаа магтажа бэшэһэн шүлэгөөр
хөөрөөгөө эхилхэм:
Улхасаа
Сэлмэг наранай туяаһаа
Сэсэг набшаар бүрхэһэн
Хотогор һайхан талата
Хонгор сагаан Улхасаам.
Элдин һайхан нютагуудай
Эбтэй гуламта болоһон
Энхэ жаргалай үлгы
Эхэ сагаан Улхасаам.
Аши, Тулдун дүүрээ
Адуу малайнь һүрэгүүд
Ажалша хүхюун зонойнь
Арюун һайхан сэргэнүүд.
Уужам Яруунын эрьеэр
Ургаа шэрэһэн хонишод
Урма баяраар халиһан
Угайн һайхан заншал.
Ринчин Тудупович Цыбенов 1934 оной июль һарада Улхасаа
нютагта
түрэһэн юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайн соогуур эдир наһаниинь
үнгэрөө. Эсэгэнь дайнда унаа, удангүй эхэнь наһа барашоо. Бага балшар
наһанһаа үншэрхын далайн гашуун амта бэеэрээ амсаһан хүн гээшэл даа.
Тэрэ бэеынгээ бэрхээр Нарһатын дунда һургуули дүүргээ. Һургуулида
һураха үедөө «Сталинец» газетэдэ (мүнөө «Ярууна») корректорээр хүдэлдэг
байхадаа, түрүүшынгээ шүлэгүүдые бэшэжэ эхилһэн юм. Удаань Улан-Үдын
хүдөө ажахын техникум амжалтатай түгэсхэжэ, аграномой мэргэжэлтэй болоо.
Ринчин Тудупович ажалдаа бэрхэ, хэһэн хэрэгээ тон һайн
мэдэхэ, хүн
зонтой хөөрэлдэжэ, олониие ударидан ябажа шадаха, уран үгэтэй, шүлэг
зохёохо бэлигтэй, нютаг соогоо ехэ хүндэтэй хүн байһан.
60-аад онуудай тэн багаар хэдэн шүлэгүүдынь «Буряад Үнэн»
сониндо,
«Байгал» журналда хэблэгдэжэ, олон тоото уншагшадай дура татаһан байха.
«Сэлгеэ талын дуунууд» гэһэн согсолбори соо ороһон долоон шүлэгэйнь
алинииньшье абажа харахада, нэгэл оньһон удхатай, нэгэл нангин
шэбшэлгэтэй байха юм!
«Дүүдээ» — ямар дулаан энхэрэлээр халиһан шүлэг бэ! Яагаа
нимгэн,
дүмүүхэн сэдьхэл эндэ харагданаб! Эндэ ямар ехэ дуран, гашуудал
зангиранхайб!? Аха хүн дүүгээ дүнгэхэ ёһотой гэлсэдэг. Теэд энэ шүлэг
соо дүү басаганиинь ахынгаа тулга болодог байгаа гэжэ харуулагдана:
Һайхан сагаан сэдьхэлдээ
Һара нарандал үлгыдэн,
Һанажа, сэдьхэжэл ябадаг
Һанахал дүүхэм бэлэйлши.
Эсэгын нэрые гамнахадажа,
Эхир шэнги хоюулаа
Элдин дайдадаа ябатараа
Эрьен юундэ ябабаш даа.
Галтайхан нюдэдэйнь анихада,
Гансааран гажаран үлэхэдөө,
Дүүхэм, намаяа дүнгэжэ,
Дүмэхэдэн ябадагыш һананаб даа.
Сэбэрхэн шэгыеш харахадам,
Сээжым шэмэг бэлэйлши.
Сэхэеэ хэлсэн ябахадаа,
Сэдьхэлэйм тулга бэлэйлши.
Түрэһэн дайдынгаа шоройгоор
Түмэн жэлээр хушуулбаш.
Буянтай ябаһан ашаараа
Бусажал дахинаа түрөөрэй даа.
Ринчин Цыбеновэй «Нүгшэлгэ» гэһэн үшөө нэгэ шүлэг дээрэ
тогтохо
дуран хүрэнэ. Бүтээлөө «Нүгшэлгэ» гэжэ нэрлэхэдээ, поэт үнгэтэ юртэмсын
урдаһаа эсэргүүсэн бодоһон байна! Олые багтааха ехэ зүрхэ сэдьхэлтэй
хүнэй доторһоо иимэ шүлэг мүндэлхэ байна:
Хүн наһанайм хэмжүүр
Хүсэбэ гэжэ мэдэхэдээ,
Хүнэй досоо яашагүй
Хүндэхэн бодолнууд орохо.
Аргашгүй гамтайхан наһаяа
Архиин манан соо үнгэргөөд,
Хара хорондонь дарагдаад,
Халаглахаш гэхэдээ хожомдоо.
Үүрэй сайхын урдуур
Үндыжэ халта ядаад,
Үлгэн дэлхэйтэеэ хахасан,
Үнгэршэбэл даа, барһан.
Табин һайхан наһаниинь
Таба хоноод хүсэхэ һэн.
Танил, түрэлхид, нүхэдынь
«Тархиш» гэжэ шанална.
Нэгэдэхеэр, поэт тэрэниие хүн гэжэ тоолоногүй. Хоёрдохёор,
архиншашье һаань, поэт тэрээнэй хүн бэеые хүндэлнэ. Ханашье байг,
харашье байг, — үхэл гээшэ бүхы хүнүүдые адлидхадаг гээшэ бэзэ!..
Амгалан НИМАЕВ,
Улхасаа
гаршаг