Энээн тухайдаа мэдэрэлни лугшадаг»
— гээд, минии дуратай поэт, журналист, оршуулагша Цырен–Дулма Цыреновна Дондогой «Шулуудай тарни» гэжэ нэрэтэй ном соогоо оруулһан «Нарһатын эрьедэ тоонтомни булаатай» гэһэн шүлэг соогоо бэшэнхэй юм. Цырен–Дулма Цыреновнагай алтан тоонтонь Нарһатада — 1932 оной декабриин 21-дэ түрөө бэлэй. Тиигэбэшье үлгынь болоһон Эгэтын талые зүрхэндөө дулааханаар дурсажа ябадаг: бүхы эдир наһаниинь эндэ үнгэрөө.

— гээд бэшэһэн байна.

Нэлэнхы Маарагтын тунга ногоое нюсэгэн хүлөөрөө гэшхэжэ, аршаандал тунгалаг хүбшын арюухан агаараар амилжа, үльгэр домогто Үдэ, Эгэтын солгёон урасхалта уһанһаа ундалжа, хүн бэеэ бэелээ, зүрхэ сэдьхэлээ эршэдээ. Энээн тухайгаа поэт иигэжэ бэшэнэ:

Цырен-Дулма Дондогой бага балшар наһанһаа эхилжэ эжы баабайнгаа үхэр мал адуулалсажа үндыһэн юм.

Үдэшынгөө ажал дүүргээд, гэртээ ороходоо, Мухагшан хүгшэн, Дулма абгай, хүгшэнь эжынэрынь халуун сайгаа һорон, үльгэр онтохо, таабари хэлсэн амаржа, үдэшэнүүдээ үнгэргэдэг байһан. Эдэ хөөрөөнүүдынь бишыхан басаганай саашанхи ажабайдалда бага бэшэ нүлөө үзүүлээ, ерээдүйн бэлигтэй поэдтэ ехэхэн «сэдьхэлэй тэжээл», наһанай олзо боложо үгөө.

1941 ондо Эгэтын-Адаг нютагайнгаа һургуулида ороһон тухайгаа иигэжэ бэшэһэн байдаг:

Цырен-Дулма Дондогой үшөө һургуулида һуража бахадаа, шүлэг бэшэжэ эхилээ. Тэрэ гэһэнһээ хойшо мүнөө болотороо нилээд олон бэрхэшээлнүүдые дабаһаар, уран үгэеэ мүлин, улам хурсадхажа, хэдэн олон бүтээлнүүдые мүндэлүүлһэн байна.

1962 ондо гараһан «Буряад басаганай дуунууд» гэһэн ном соонь иимэ мүрнүүдые уншанабди:

Иимэл һайхан лэ даа түрэл нютагаймнай байгаали гэжэ поэт зураглаа бшуу.

«Эхэ — үри хүүгэд — инаг дуран» гэһэн бэе бэетэеэ таһаршагүй холбоотой гурбалжан темэ Ц.-Д. Дондогойн поэзиин гол һудаһаниинь болоно.

Бурханай табисуураар эхэнэр боложо түрэһэн тухайгаа иигэжэ бэшэнэ:

Эдэ мүрнүүдһээ уламжалан харахада, уг дамжуулха үри хүүгэдые түрэхэдөө, эхэ хүн гээшэ тэдэнэйнгээ гарынь ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргүүлхэ гэжэ бүхы наһаараа оролдожо ябадаг. Энэнь эхын нангин уялга болоно.

Иигэжэ Ц.-Д. Дондогойн гуурһанһаа эхэдээ, эхэнэрнүүдтэ зорюулһан хэдэн олон поэмэнүүд мүндэлөө. Нэрлэбэл, «Буряад басаганай дуунууд», «Эхэнэрэй үреэл», «Эхэ тухай поэмэ», «Эхэнэрнүүдэй тарнинууд», «Эсэгэдээ поэмэ», «Эхэ тухай хоёрдохи поэмэ».

Ямаршье ажалһаа тунхаридаггүй, ажалша бүхэриг, олон таба үгэгүй, амитан бүгэдые хайрлаха эльгэ нимгэн, сагаахан сэдьхэлтэй эхэеэ «Эхэ тухай поэмэ» соогоо Цырен-Дулма Цыреновна үнэншэмэ зүбөөр харууланхай.

Үбэлэй хүйтэндэ үбсүүгээ хүлдэтэрөө, үбшэлһэн үриеэ үбэртэлжэ ябаһан эхые юугээр сэгнэлтэйб?

Үлдэһэн, даараһанааш мартаха.

Ц.-Д. Дондогой бүхы наһан соогоо эхэеэ дурдажа, ашыень харюулжа шадаагүйдөө голхорон бэшэһэн байна:

Эдэ мүрнүүдые уншахадаа, эхэ хүнэй хэды үнэтэй, хэды дүтэ, хэды налархай байһан тухай дахин дахин бодолгото болонобди.

«Эсэгэдээ бэшэг» гэһэн ном соогоо нютагтаа үлэнхэй, эжыһээнь гээгдэһэн эсэгэдээ бэшэнэ:

 

Цырен-Дулма Цыреновна гансашье эхэ эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябанагүй, нютагайнгаа, бүхы Яруунынгаа нэрэ нэрлүүлжэ ябанал даа.

Саашань хэлэхэдэ, поэтессын инаг дуран тухай шүлэгүүд баһал өөрын маягтай.

Инаг дуранай охиндо абтаһан героиня хадаа номгон даруушье, эрид зоригтойшье, зобохо, гуниглаха, һэжэглэхэ, найдаха шадалтайшье хүн:

 

Тус мүрнүүд үшөө дахин буряад зоной боди сагаан сэдьхэл гэршэлнэ.

Хайрата нүхэртөө зөөлэн үгэнүүдээр хандахадаа, иигэжэ бэшэнэ:

Инаг дуранай эршэтэ баяр, гашуудалые мэдэһэн, ажабайдалай хүндэ хүшэрые амсажа үзэһэн хүн лэ иигэжэ гуниглажа, инагаа гамнажа, һанаагаа зобожо шадаха байна.

Ц.-Д. Дондогой хадаа гансал уянгата поэт бэшэ, мүн лэ хүүгэдэй уран зохёолшон гээшэ. Багша мэргэжэл олоһон, һургуулида хүдэлһэн, залуу үетэниие хүмүүжүүлһэн хадаа үхибүүдэй ажабайдал, тэдэнэй аяг ааша, абари зан, хүсэл эрмэлзэл абаһаар лэ тухайлаадхидаг ха юм. Тиимэһээ багашуулда зорюулжа, «Паатааханай зурагууд», «Эдир наһандаа айлшалбаб», «Эреэн маряан дэбтэр» гэжэ номуудые бэшэжэ хэблүүлээ һэн.

Поэт, багша байхаһаа гадна дүй дүршэлтэй оршуулагша, публицист юм. С. Михалковай «Степа ахай», С. Маршагай «Матархай үйлсын мартамхай» гэжэ номуудые оршуулжа хэблүүлээ. Тиихэдэ В. Шекспирэй «Гамлет» гэжэ алдарта трагеди, А. Пушкинай, Леси Украинкын, Пабло Нерудин шүлэгүүдые оршуулһан байна.

Цырен-Дулма Дондогой – эдэбхитэй публицист. 1967 онһоо хойшо «Буряад Үнэн» газетын редакцида таһалгаряагүй хүдэлхэ зуураа ажалай баатарнууд, түрүү хүнүүд тухай олон очерк, зураглалнуудые бэшэһэн. Аша габьяагайнь түлөө Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шан олгогдонхой.

Эхэнэр хүнэй эльгэн нимгэн. Эхэнэр дуушын эгэшэг дуунуудай аялга урин. Эхэнэр шүлэгшын уянгата мүрнүүдэй сохисо дулаан. Эгээл иимэл даа Цырен-Дулма Цыреновна Дондогойн шүлэгүүд.