Мүнөө үеын һургуулинуудай гол зорилгонуудай нэгэн хизаар ороноо шэнжэлгын ажал ябуулга болоно. Тиимэһээ үхибүүн бүхэн хизаар ороноо шэнжэлэн үзэхэдөө, эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлэн, тоонто нютагтаа, түрэл хэлэндээ, соёлдоо дурлалтай болоно ха юм.

    Манай һургуулида энэ асуудалаар яһала ажал ябуулагдадаг гээшэ. Шэнжэлэлгын ашаар буряад уран шүлэгшэд, уран зохёолшод тухай материалнууд суглуулагдадаг. Би Ярууна соогоо мэдээжэ болоһон бэлигтэй шүлэгшэн, уран зохёолшон, журналист тухай хөөрэхэм. Энэ ушар тус шэнжэлэлгын темэ шэлэлгын шалтагаан болоно.

    Шэнжэлэлгын зорилго: түрэл Ярууна нютагайнгаа шүлэгшэн Эдуард (Шулуун-Дугар) Дансаранович Будаевай намтар болон зохёохы зам үзэлгэ, шэнжэлэлгэ.

    Шэнжэлэлгын объект: дунда һургуулида буряад литератураар классһаа гадуур үнгэргэгдэдэг хүдэлмэри.

    Шэнжэлэлгын предмет: Э. Д. Будаевай намтар болон зохёолнууд.

    Авторай намтар болон зохёохы зам дээрэ шэнжэлжэ хүдэлхэдөө, иимэ тухайламжаһаа (гипотезо) түлхисэ абааб гэбэл:

    Түрэл нютагайнгаа уран зохёолшон, шүлэгшэн болон журналистын намтар болон зохёохы замтай танилсабал, һурагшадай эрдэм мэдэсэ, искусствын бүтээлнүүдые шэнжэлхэ шадабари дээшэлүүлэгдэхэ.

    Шэнжэлэлгын тухайламжын үнэниие гэршэлхын, табигдаһан зорилгоёо бэелүүлхын тула иимэ асуудалнуудые энэ ажал соогоо шиидхэхэ шухала:

    Э. Д. Будаевай зохёохы зам шэнжэлэлгэ, хубаари хэлгэ;

    Уран зохёолшын «Ярууна» гэһэн аймагай сониной редактор болотороо хүгжэн ургалга;

    Шүлэглэмэл зохёолнуудайнь шэнжэлэлгэ;

    «Эхэ нютагайм домог — энэ наһанайм сэнэг» гэһэн шог рассказуудайнь ном шэнжэлэлгэ;

    Э. Д. Будаевай журналистикын туршалганууд болон дүнгүүдые шэнжэлэлгэ;

    Зохёолнуудайнь үүргэ тайлбарилга болон сэгнэлтэ.

    Шэнжэлэлгын зорилгонууд тус ажалай бүридэл элирүүлээ: оролто үгэ, гол бүлэг, тобшолол болон хэрэглэгдэһэн литература.

 

    Эдуард (Шулуун-Дугар) Дансаранович Будаев сэнхир Яруунын бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн юм.

    Гурбан ехэ Ярууна нуурнуудайнгаа нэрээр нэрлэгдэһэн Иисэнгэ нютагта 1946 ондо түрэһэн намтартай. Шулуун-Дугар бага балшар наһанһаа ажабайдалай халуун шулуу долёоһон, гашуухан дабһа амталһан хүн гээшэ. Иисэнгын найман жэлэй һургуули дүүргэжэ, 10 классай болбосоролой аттестат абаха зорилготой Гүүндын дунда һургуулида ороо. 1964 ондо Номгон далайн флодто сэрэгэй албанда татагдажа, ВЛКСМ-эй комитедэй секретарь ябаа. Дүй дүршэлтэй боложо, түрэл нютагаа бусахадаа, Иисэнгын совхозой комсомолой комитедэй секретаряар амжалтатай хүдэлбэ. Удаань аймагай комитедэй эмхидхэлэй таһагые даагшаар томилогдоод, үнишье болонгүй түрүүшын секретаряар һунгагдаа. Тиихэлээрээ Свердловск хотын юридическэ институдта һуража байһанаа, Новосибирскын дээдэ партийна һургуулида эльгээгдэһэн юм.

    Саашанхи наһанайнь намтар Хориин аймагта үргэлжэлнэ. Энэ аймагай Хүрбын совхозой парткомой секретаряар ажаллажа байтараа, Хориин соёлой таһагые хүтэлбэрилжэ эхилээ.

    Хэдэн жэлэй үнгэрхэдэ, Эдуард Дансаранович нютагаа бусажа, 31-дэхи СПТУ-да, удаань дотоодын хэрэгүүдэй таһагта политическэ хүмүүжүүлгын талаар милициин начальнигай орлогшоор, эдэбхитэйгээр хүдэлбэ. Яруунын аймгүйсэдкомой залуушуулай хэрэгүүдэй болон спортын даагшааршье, аймагай захиргаанай Граждан оборонын болон онсо аюулта байдалай талаар таһагые даагшааршье хүдэлөө. Нарһатын хүдөөгэй захиргааниие толгойлоо. 1992 ондо «Ярууна» сониной ахамад редактораар томилогдоод, мүнөө болотороо энэ редакциие эдэбхитэйгээр хүтэлбэрилжэ ябана.

    Эдуард Дансаранович олон ондоо газарта зониие хүтэлбэрилэн ябахадаа, ажабайдалай орёо асуудалнуудтай дүтэ танилсаа. Энэнь хадаа уран зохёол бэшэхэ хэрэгтэнь ехэ туһалаа ёһотой. Зохёолнуудынь ульһатай, ажабайдалые байһан соонь тон зүбөөр зураглаһан байдаг. Энэ хадаа реализм гээшэ.

    Иигэжэ дүшөөд жэлэй туршада Эдуард Дансаранович үнэн сэхээр, ашаг үрэ ехэтэйгээр хүдэлмэрилһэн габьяатай. Ямаршье ажал хэхэдээ, Яруунын, Хориин болон республикынгаа газетэнүүдтэ статья болон зохёолнуудаа, фото-зурагуудаа толилуулжал байһаар. Тэрэнэй бүтээлнүүд сагтаа таарамашье, гүнзэгы удхатайшье, һонирхолтойшье байдаг.

    1979 оной апрель һараһаа Эдуард Дансаранович Будаев СССР-эй журналистнуудай холбооной гэшүүн болонхой. Мүнөө Буряад Республикын журналистнуудай холбооной гэшүүн, «Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. Арба гаран жэлэй туршада «Булаг» гэһэн литературна нэгэдэлые хүтэлбэрилжэ ябана. Тиихэдээ шүлэгүүдэй хоёр согсолбори, шог рассказуудай ном буряад хэлэн дээрэ хэблүүлһэн юм.

    Эдуард Дансаранович Будаев түрүүшынгээ шүлэглэмэл зохёолнуудые 1962 ондо Иисэнгын һургуулиин «Иисэнгын долгинууд» гэһэн гараар бэшэмэл журнал соо гаргажа эхилһэн түүхэтэй. Арадай поэт Цырен-Дулма Дондогой нилээд туһалһан байна.

    Тэрэ сагһаа хойшо шүлэгүүдынь «Улаан Туяа», «Буряад Үнэн», «Ярууна» газетэнүүдэй болон «Байгал» журналай хуудаһануудта саг үргэлжэ толилогдоо. Гадна олон бүтээлнүүдынь 1992 ондо хэблэгдэһэн «Сэлгеэн талын дуунууд» гэһэн Яруунымнай арбаад шүлэгшэдэй шүлэглэмэл зохёолнуудай согсолборидо оронхой.

    Тус согсолбори соо Эдуард Дансарановичай табан шүлэг оронхой: «Арбатайхан ябахадаа…», «Нүхэр, мэдэ», «Иисэнгын эрьедэ», «Түрэл хэлэмни», «Бү мартаарай». Илангаяа түрүүшын шүлэг намда һайшаагдаа. Би мүнөө арба наһатай хадаа, поэдэй бэшэһэн мүрнүүдые иигэжэ ойлгохо байнаб: үхибүүе эгээн түрүүшынхиеэ агта хүлэгтэ мордохуулхадань, тэрэ бүхы наһан соогоо хүлэгэй гүйдэлые, «Дүрбэн туруу сасуулжа», «Дүрбэн табгай түбэрүүлжэ» үзэһэнөө огто мартахагүй ёһотой даа. Авторай арбаадхан наһанда ондоохон саг байгаа гээшэ: телевизор, компьютер гэхэ мэтэ байгаагүй. Тиимэһээ тэрэ иигэжэ бэшэнэ:

 

    Арбатайхан ябахадаа, үхибүүн гээшэ оршон тойронхиие, ажабайдалай зарим орёо асуудалнуудые ойлгохоёо, таахаяа эрмэлзэдэг ха юм: хатуу зөөлэниие, хүйтэн халууниие,

    Хүн бүхэндэ тоонто нютаг гэжэ бии. Эдуард Дансарановичай тоонто — Иисэнгэ. Хүн бүхэндэ түрэһэн нютагынь үнэтэй, сэдьхэлдэнь дүтэ. Автор түрэл нютагайнгаа шарай «Иисэнгын эрьедэ» гэһэн шүлэг соогоо магтан бэшэнхэй:

    «Буряад Үнэн» газетын хуудаһанда толилогдоһон «Түрэлхи хэлэеэ бү алдаял» гэһэн статья соо иигэжэ бэшээтэй байгаа һэн: «СМИ-гэй нэгэ мэдээсэлдэ «Бурятский язык занесен в Красную книгу как исчезающий язык» гэжэ дуулаад, сошохоор байба». Теэд нарибшалан бодоод үзэбэл, үнэхөөрөөшье зүб шэнги. Үдэр бүри ажабайдалые анхаран харахада, бидэ, буряадууд, түрэлхи хэлэеэ алдажал байнабди гэхээр. Эдуард Дансарановичай оюун бэлигтэ дуушан Дондог Улзытуев мэтэ жэнхэни буряад хэлэеэ жэгүүртэй, далитай болгожо, түбеэр дүүрэн зэдэлүүлхэеэ эрмэлзэһэниинь ехэ удхатай байна:

    Ажабайдалай амта ёһоор үзөөгүй залуу зондо үнэтэй һургаал боложо туһалха үгэнүүд «Бү мартаарай» гэһэн шүлэгэй мүрнүүд сооһоо гаража байна. Автор үреэлэй үгэнүүдээр ямаршье сагта һайн һайханиие, баяр жаргал, хэшэг баяниие хүсэхэдөө уншагшадайнгаа сэдьхэлдэ һайхан мэдэрэл, урма зориг түрүүлнэ:

    Мүнөө үедэ «Гэнтэ мүндэлһэн шүлэгүүд» гэһэн шүлэгүүдэй согсолбори гарахаар бэлэн гэжэ манай шүлэгшэн найдуулан хэлээ юм.

    Эдуард Дансарановичай бүри шаби ябахадань, буряад хэлэ ба литературын багша Марта Федоровна Андриянова тэрэнэй бэшэһэн найруулгануудта үндэр сэгнэлтэ үгэдэг һэн. Энээн тухай, багшынгаа «прозодо бэеэ турша» гэһэн үгэнүүдые һаяын уулзалгада дурсаа бэлэй. «Прозодо туршаа һаа, дүрэтэй байнаш», — гэжэ Цырен-Дулма Дондогой мүн баһа хэлэһэн байха юм.

    Э. Д. Будаев 2001 ондо «Ярууна» газетын редакцида «Эхэ нютагайм домог — энэ наһанайм сэнэг» гэһэн нэрэтэй шог рассказуудай суглуулбариин ном гаргаа.

    Номынь «Бата» гэһэн рассказаар эхилнэ. Бүхыдөө дүшөөд рассказ оронхой. Эдэ зохёолнуудыень уншахада авторай өөрынь намтартай танилсажа байһан мэтэ. Тэрэнэй ажалайнь намтар ехэ баян гэжэ дээрэ тэмдэглэгдээ. Тиимэһээ Эдуард Дансарановичай бэшэһэн рассказууд ульһатай: тэрэ ажабайдалда болоһон ушарнуудые бодотоор, тон зүбөөр зураглаа. Үшөө үхибүүн ябаха наһанһаа эхилээд, энеэдэтэй ба һонирхолтой элдэб ушарнуудые суглуулан бэшэдэг һэн. Тиигээдшье Эдуард Дансаранович өөрөө шог зугаада дуратай, зон соо ябахадаа, хүнүүдые энеэлгэхэ, хүхеэхэ, наада бариха дуратай ха юм.

    Энэ рассказуудай согсолбори соо үхибүүдтэ зорюулһан зохёолнуудшье дайралдана: «Баясхаланай зүүдэн», «Баатар Буянта хоёр» гэхэ мэтэ.

    «Баатар Буянта хоёр» гэһэн рассказынь би ехэ һайхашаан уншааб. Эндэ аха дүү хоёр тухай хэлэгдэнэ. Баатарынь Буянтаһаа аха һэн тула наадан дээрээ түрүүлдэг, тоомоо таһарха багтаа шадамар. Тиибэ яабашье һаань, өөдэнь шэдэһэн шулуун өөрынь тархида буудаг һэн. «Сагаан буурал толгойтой, магнай дээрээ шубуунай дэлисэдэл уршалаатай, залууһаа харахаяа болиһон, хүйтэн халууе, хүндэ хүшэрые, үбшэнэй мууе, хүнэй элдэбые үзэһэн наһатай Борной хүгшэн маани уншаһаар, һажан татажа һуутараа, үүдэн тээшэ шагнаархан һуухадань, Баатар мэхэеэ гаргажа оробо:

    — Эжы-аа, эжы! Та яагаа удаан газаа гарангүй һуунабта? Энэ гэрэймнай оёор газар аад, шиигтэй ха юм. Газаа даншье халуун, бүгшэм бэшэ, һэрюухэн байна.

    Эжынь энэ барһамни томо боложо, томоотойгоор дуугардаг болоо байна гэжэ баярлаад, газаа сай табюулаад гараба». Энэ һамбаандань эжынгээ туулмаг соо хадагалаатай гурбан яблокануудыень хулуугаад, орондонь хартаабха угаагаад хэбэ. Энэ үдэр Буянтын түрэһэн үдэрынь байба. Ажалай һүүлдэ эхэнь ерээд, хүбүүдтээ хэлэбэ ха: «Буянтын ехэ һайндэр хадань магазин ошоод ерэхэм». Харин хүбүүдтээ одхон нагасын асарһан яблокануудые үгэхэ гэжэ эжыдээ хэлээд гараба. Уданшьегүй хүгшэн эжынь хайрсагаа нээжэ, туулмаг соо һаяхан ороһон гурбан хартаабхые ашанарайнгаа гарта барюулжархиба.

    Иимэ юумэн болохо гэжэ һанаагүй Баатар Буянта хоёр шад улаан болошонхой, хартаабхаяа бариһан зандаа газаашаа гараад, шард байса нэгэ-нэгэ хазаад, дуугайхан, бэе бэеэ харалсан һуугаа һэн.

 

    Эдуард Дансаранович бүри һургуулида һуража ябахадаа, журналистын ажалые һайшаадаг, шүлэг, рассказуудые бэшэжэ туршадаг һэн. Тэрэ аймагай газетэдэ түрүүшынгээ шүлэгүүдые хэблүүлһэн байна, һүүлдэнь прозодо хүсэ шадалаа туршаад үзөө. Залуу хүбүүнэй түрүүшын алхамууд урагшатай байгаа. «Улаан-Туяа» (тэрэ үеын «Ярууна» газетын нэрэ) газетэдэ хэблэгдэһэн тэрэнэй рассказууд олоной анхарал татаһан байха. Нэгэтэ журналистын хүндэхэн ажал тушаа хөөрэлдөөнэй болоходо, Эдуард Дансаранович сэхэ руунь иигэжэ хэлээ һэн:

    — Шүлэгүүд болон рассказуудые бэшэхэдэ, хүнгэн шэнгеэр һанагдадаг юм. Урдашни бодото хүнүүдэй үгы байхада, өөрынгөө дураар боложо байгаа үйлэ хэрэгүүдые хэрэгтэй тээшэнь «залажархихида», тиимэ байжа болоо. Литературада уран һайханай тала, удхань гол үүргэ дүүргэдэг гээшэ ааб даа. Харин журналистикада? Заримашуулда ямар байгаа юм бэ, мэдэнэгүйб. Зүгөөр намда хүндэхэн агша. Хүн зоной гүн соо ябажа һурашаһан хадаа, энэ талаар зарим дүй дүршэлтэй болоһон тула хүн тухай болгоомжогүйгөөр үлүү, хэмһээ гарган бэшэхэдээ, хүнэй һэшхэлые дайража болохоб гэжэ сэдьхэдэг ушарһаа журналистын ажал хүндэ шэнгеэр һанагдажа болоо. Ямар нэгэн статья гү, али зураглал бэшэхэ гээ һаа, хараһан үзэһэнөө, уулзаһан хөөрэлдэһэнөө һайса бодомжолжо, шүүжэ үзэхэ хэрэгтэй болодог. Һүүлдэнь байха ёһо соонь найруулан бэшэхэш. Иимэл байха ёһотой юм. Юундэб гэхэдэ, бодото хүнүүд тухай, тэдэнэй һанал бодол, ажал хэрэг тухай бэшэнэ ха юмши…

    Эдуард Дансарановичай хэлэһэн үгэнүүд, нээрээшье, ургажа ябаһан һурагшадта хэрэгтэй туһаламжа, зүблөөн боложо үгэнэ. Э. Д. Будаев олон тушаалда ябахадаа, өөрын сэхэ ажалтай һэн. Гэбэшье тэрэ сүлөө саг олоод, зохёохы ажал ябуулгаяа мартадаггүй һэн. Энээн тушаа тэрээнһээ асуугаад, иимэ харюу дуулаһан байнаб:

    — Саг гээшэмнай үнэ сэнтэй юм. Тэрэниие хооһоор, ямаршье зорилгогүйгөөр үнгэргэбэл, ши өөрынгөө ухаан бодолой, зүрхэ сэдьхэлэй байдалые алдажа болохош. Саг гээшэ үнэхөөрөөшье хүртэжэ болохогүй. Ажабайдал гээшэмнай байра дээрэ зогсохогүй, урагшаа саг үргэлжэ дабшаха гэһэн захяатай юм бшуу. Юумэн гээшые саг үргэлжэ бэдэржэ, оложо байха зэргэтэй… Бүхы юумэндэ сагай хүртэдэг байхада, ажал хэрэг ульгамаар ябадаг гэжэ ойлгосотой. Зүгөөр байра дээрээ зогсожо болохогүй. Ажалша хүн гээшэ хододоо өөрынгөө зам дээрэ ябадаг, хододоо шэнэ һайн юумэ бэдэржэ байдаг гээшэл.

    – Э. Д. Будаев статьянуудые 1964 онһоо «Ярууна» («Улаан-Туяа») газетэдэ буряад, ород хэлэнүүд дээрэ толиложо гаргажа, «журналист болохо һуурияа табижа эхилээб» гэжэ хөөрөө һэн. Сэрэгэй албанда ябахадаа, «Боевая вахта» гэжэ нэрэтэй Номгон далайн флодой газетэдэ толилогдожо эхилээ. Эндэ сэрэгэй корреспондент — һургуули заочноор дүүргээ. Оюутан ябахадаа, Свердловскын обкомой «На смену» гэжэ газетэдэ статьянууд хэблэжэ байгаа. Мүн баһа «Вечерний Свердловск» гэһэн газетэдэ статьянууд гарадаг һэн. Новосибирск хотодо дээдын партийна һургуулида һуража ябахадаа, «Вечерний Новосибирск» гэжэ нэрэтэй үдэр бүхэндэ гарадаг газетэдэ бэшэгшэ һэн. «1969 ондо эгээл түрүүшын репортажаар «Буряад үнэн» газетын хүдэлмэрилэгшэдтэ һайшаагдажа, урма зоригтой мүнөө хүрэтэрөө бэшэгшэб», — гэжэ Эдуард Дансаранович журналистын зам тухайгаа хөөрөө.

    1992 ондо хүндэ байдалда ороһон «Ярууна» газетын ахамад редактораар томилогдоод, мүнөө болотороо тэрэниие урагшатайгаар хүтэлбэрилжэ ябана. Энэ ажалда хүдэлжэ ябахадаа, С. А. Бахлаевай «Гэсэрэй мүрөөр», Р. Э. Эрдынеевэй «Эгэтын дасанай түүхэ», Д.-Н. Х. Халхаровай «Эхэ нютаг тоонтомни», С. Б. Банзаракцаевай «Алисай холоһоо», Ц.-Х. Ж. Жамьяновагай «Колхозой түрүүлэгшэ съездын делегат» гэһэн номуудые редакцида хэблэн гаргаһан юм.

    Би энэ шэнжэлэн бэдэрэлгын материалаараа мүнөө Ярууна соогоо мэдээжэ болоһон бэлигтэй шүлэгшэн, уран зохёолшо, журналист Эдуард Дансаранович Будаев тухай хөөрэбэб.

    Э. Будаевай зохёохы ажалда мэдээжэ поэдүүд Цырен-Дулма Дондогой, Булат Жанчипов, литературна критик Эрдэни Бальжинимаев гэгшэд үндэр сэгнэлтэ үгэһэн байнад.

    Энэ шэнжэлэн бэдэрэлгын ажал соо

    — тус уран зохёолшын «Ярууна» газетын редактор болотор хүгжэн ургалга харуулаагдаа;

    — Э. Д. Будаевай зохёохы зам шэнжэлэгдээ, хубаари хэгдээ;

    — «Сэлгеэн талын дуунууд» болон «Гэнтэ мүндэлһэн шүлэгүүд» гэһэн шүлэгүүдэй согсолборинуудай жэшээ дээрэ поэдэй шүлэглэмэл зохёолнууд шэнжэлэгдээ;

    — «Эхэ нютагайм домог — энэ наһанайм сэнэг» гэһэн шог рассказуудай ном шэнжэлэгдэн уншагдаа;

    — Журналистикын туршалганууд болон дүнгүүд шэнжэлэгдэн харуулагдаа;

    — Зохёолнуудайнь үүргэ тухай тайлбарилга болон сэгнэлтэ үгтөө.