Гомбоев Баир Будаевич,
Захааминай аймагай
Мэлын дунда һургуули
БУРЯАД ХЭЛЭЭР НААДАНУУД
1. Эди шэди
Энэ наада тоогой нэрэнүүдые үзэжэ байхадаа, зүб бэшэлгын дүримдэ тааруулан, тоонуудые үзэгөөр бэшүүлэн, наадажа болоно. Үгышье һаа, ямар нэгэн буряад хэлэнэй үдэрнүүдэй гү, али олимпиадын үедэ хэрэглэхэдэ таарамжатай. Тиихэдээ эди шэди (фокус) харуулагша хүүгэдэй урда хара хубсаһатай, хара шляпа малгайтай, нюдэндөө хара шэлтэй гаража ерээд, хоолойгоо бүдүүн болгон, иигэжэ хэлэнэ:
- Би таанадай хэнэйтнайшье түрэһэн һара, наһанай тоо, мүн үмдэжэ ябаһан гуталайтнай хэмжүүр тухай тон зүбөөр хэлэхэб. Ши, хүбүүн (басаган), ерэл даа наашаа.
Удаань ерэһэн хүндэ харандааш, сэбэр хуудаһа үгөөд, столдо һуулгажа, буруу хараад хэлэнэ:
- Гуталайнгаа хэмжүүр бэшэ!
- Энэ тоогоо 5-да үдхэ!
- Гараһан тоодо 13 гэһэн шэдитэ тоо нэмэ.
- Мүнөө болоһон тоогоо 20-до үдхэ.
- Үдхэхэдэ гараһан тооһоо түрэһэн оноо хороо.
- Энэ тоо дээрээ үшөөшье шэди ехэтэй 1734 гэһэн тоо нэмэ.
- Зай, хэды гэһэн тоо болобоб?
- Энэ тоо соо һүүлшын хоёр тэмдэг бодолго хэһэн хүнэй наһа, харин түрүүшынь хоёр тэмдэг тэрэнэй гуталай хэмжүүр заана. Жэшээлхэдэ, тоо бодоһон хүн 1982 ондо түрэһэн, 37-дохи хэмжүүрэй гутал үмдэдэг байгаа гэлсээд, шэдитэ бодолгыень харая:
2. Дэлхэйн хүүгэд наадана
Зун! Хүхюун энеэдэтэй нааданууд, зугаанууд. Нарата зунай болоходо, дэлхэйн олон оронуудай хүүгэд элдэб янзаар амардаг байна. Аяар холын Америкыншье үхибүүд дуратай наадануудаа гэртээшье, газаашье аяншалжа ябахадаашье наададаг юм байна.
Нэгэ хэдыень дурадхая. Америкын һурагшадай дунда “Үзэгүүдэй түүхэ” гэхэ гү, али алфавидаар һубарюулан зохёогдоһон ушаралта хөөрөөнүүдые зохёолго дэлгэрэнхэй. Эдэ хөөрөөнүүд хүүгэдэй ухаан, бэлиг хүгжөөхэдэ, мүн түрэл хэлэеэ һайнаар мэдэсэдэнь туһатай.
Иимэрхүүгээр наадажа болоно.
1-дэхи вариант. Ямар нэгэн ушаралта ябадал зохёолго. Түрүүшын хүн өөрынгөө мэдүүлэл соо “А” үзэгтэй үгэ хэлэлсэнэ. Хоёрдохинь “Б”, удаадахинь – “В” үзэгтэй гээд лэ алфавидай үзэг бүхэндэ мэдүүлэл зохёоһон хүн өөрынгөө үгэ хэлэлсэхэ ёһотой. Зохёогдоһон мэдүүлэлнүүд удхаараа тааралдаад байха. Ушаралта ябадалай удаадахи мэдүүлэл ээлжээндээ зохёожо шадаагүй хүндэ яла тохогдоно.
2-дохи вариант. Жэшээлхэдэ, түрүүшын хүн иигээд эхилнэ: “Би аяншалгада гарахадаа, аргамжа абалсахаб”. Хоёрдохинь: “Би аяншалгада гарахадаа, аргамжа, буу абалсахаб”. Гурбадахинь: “Би аяншалгада гарахадаа, аргамжа, буу, волейболой бүмбэгэ абалсахаб”. Иимэ ёһоор алфавидай дууһатар, урда хэлэгдэһэн үгэнүүдые алдангүйгөөр дабталсаад, өөрынгөө үгэ нэмжэ хэлэхэ. Түрүүн хэлэгдэһэн үгэ мартажа, алад гараа һаа, ялада унана. Олон ялын очкотой хүн шүүгдэһэндэ тоологдохо.
3. Зүб болгогты
Буряад хэлэндэ (мүн бусад олон хэлэнүүдтэшье) тогтомол холбоо үгэнүүд гэхэ гү, али идиомонууд гэжэ байдаг. Жэшээлхэдэ, “үхэр нюдэн”, “түмэр харгы” гэхэ мэтэ. Доро үгтэһэн хоёр хүсэнэгэй үгэнүүдһээ идиомонуудые бии болгогты:
|
алаг |
шубуун |
|
үхэр |
эрбээхэй |
|
алаг |
гүрөөһэн |
|
хүхэ |
хүзүүн |
|
нохойн |
дэглы |
|
хара |
сэсэгы |
|
охор |
таабай |
|
тайгын |
һүүлтэ |
|
хүдөө |
эзэн |
|
нюдэнэй |
гүрөөһэн |
|
бүдүүн |
хоншоор |
|
хүхэ |
дааган |
|
эреэн |
буха |
|
һарьһан |
буу |
|
шара |
туун |
4. Миисгэй ба хулгананууд
Энэ наада буряад хэлэнэй грамматикада ямарханшье дүрим гаража байхадаа хэрэглэжэ болохоор гээд һанагдана. Жэшээлхэдэ, ээ-эй, анхан һууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүб бэшэлгэ шалгалтын үедэ хэрэглэжэ болохо.
Багша наадаяа эхилхын урда: “Гэртэ булта хүнүүдэй унтаһан хойно энэ, тэрэ булан нүхэнүүдһээ хулгананууд гаража, иишэ-тиишээ гүйлдэжэ, юумэ мэрэжэ, торшогонуулжа эхилдэг”,- гэжэ хөөрөө хэнэ.
Үгэнүүдэй гү, али мэдүүлэл соо үгтэһэн орфограммануудай тоогоор һурагшад самбарта гарана. Багша тэдээндэ “миисгэй” харуулна (нэгэ һурагша урид шэлэгдэһэн байха). Самбарта гараһан һурагшад үзэг – “хулганануудые” точконуудай орондо зүбөөр табижа бэшэнэ.
Мүн энэ наадан “Үнэгэн ба шандагад”, “Ангуушад ба хэрмэнүүд”, “Сурхай ба жараахайнууд”, “Харсага ба борбилоонууд” гээдшье нэрлэгдэхэдээ тааруу. Хэрэгтэй орфограмма буруу бэшэһэн хүн баригдаһанда тоологдоно.